زلزله تعریف
زلزله یا زمین‌لرزه به حرکات ناگهانی و سریع پوسته زمین گفته می‌شود. این حرکات ناشی از آزادسازی انرژی در یک نقطه داخلی زمین است که به آن کانون زلزله می‌گویند. از کانون زلزله یکسری امواج ارتجاعی با عنوان ”امواج زمین‌لرزه‌ای“ در تمام جهتها حتی به سمت بخشهای داخلی‌تر زمین روانه می‌شوند. زلزله معمولاً در سه مرحله به‌وقوع می‌پیوندد. پیش لرزهمهلرزه یا تکان اصلی
پس لرزه
وقوع پس لرزه و پیش لرزه به‌نحوه آزاد شدن انرژی زلزله بستگی دارد.
پیش لرزه، زلزله‌هایی هستند با شدت کمتر از زلزله اصلی که معمولاً فراوانی آنها با نزدیک شدن به زمان وقوع لرزش اصلی افزایش می‌یابد.
پس از پیش لرزه‌ها، لرزش اصلی یا ”مهلرزه“ رخ می‌دهد. در این حالت کلیه انرژی ذخیره شده در سنگها به یکباره آزاد می‌شود. پس لرزه نیز زلزله‌های خفیف‌تری هستند که غالباً پس از لرزش اصلی از حوالی کانون زلزله اصلی منشأء می‌گیرند. پس لرزه‌ها می‌توانند حتی تا سالها پس از وقوع زلزله‌های اصلی ایجاد شوند.
کانونهای زلزله در ایران
ایران به واسطه وجود گسلهای فراوان به‌عنوان کشوری زلزله خیز معرفی می‌شود. بیشترین شهرهای پر جمعیت ایران بر روی گسلهای فعال متمرکز شده‌اند. شهرهای تهران، تبریز، مشهد، نیشابور، بیرجند، جیرفت و تربت حیدریه، کرمان و شهرهای جنوبی استان فارس شهرهایی هستند که از نواحی پر جمعیت آنها گسلهای فعالی عبور می‌کنند همچنین در نوار حاشیه منطقه دشت لوت توان لرزه زایی بالایی را انتظار می‌رود، به‌نحوی که شهرهای پیرامون دشت لوت (مانند بشرویه، بیرجند، فردوس، بم، گلباف) توان لرزه زایی بالایی دارند.شمال تنگه هرمز در بندرعباس لرزه‌خیزترین نقطه ایران است. این امر به‌دلیل آن است که میزان تغییر شکل پوسته زمین در این منطقه بیشترین سرعت را نسبت به سایر مناطق ایران دارد. حرکت پوسته شبه جزیره عربستان به سمت سواحل شمالی دریای عمان و خلیج فارس علت اصلی تغییرات پوستهٴ زمین در این منطقه است. و بیشتر لرزه‌ها در استانهای ساحلی جنوب ایران به این علت است.
زلزله شهرهای پرلرزه و تمرکز جمعیت
اگر از خطر زلزله ناشی از گسلهای شمال تهران، تبریز و گسلهای اطراف مشهد و در نتیجه از ریسک بالای رخداد زمین‌لرزه صحبت می‌شود به‌دلیل جمعیت بالاتری است که بر روی یا در کنار این گسل‌ها در شهرهای پر جمعیت در این نواحی زندگی می‌کنند، بر روی گسل شمال تهران حدود 2 میلیون و 300هزار نفر، بر روی گسل تبریز حدود 400هزار و در نزدیکی گسل ”گیو“ در بیرجند حدود 200هزار نفر زندگی می‌کنند ضمن آن که در مشهد و حومه آن حدود 5 میلیون نفر ساکن هستند که بدون یک طرح جامع شهری، روز به روز این تراکم جمعیت افزوده‌تر می‌شود. در رابطه با بازگشت زلزله‌ها در این مناطق باید به این نکته اشاره کرد که گسل نیشابور به طول 74 کیلومتر در زمین‌لرزه‌های 1270 و 1405 میلادی با گسیختگی سطحی همراه بوده است به‌گونه‌یی که در زلزله سال 1209 میلادی شهر نیشابور کاملاً ویران شده است و زمین‌لرزه 1389 میلادی در کوههای بینالود سبب ویرانی نیشابور و تعداد زیادی روستا شده است. بنابراین در محدوده مشهد و نیشابور حدود 624سال است که زلزله مهم نداشتیم.در تهران نیز زمین‌لرزه 1830 میلادی دماوند شمیرانات زمین‌لرزه مهمی با شدت بیش از 7 ریشتر در فاصله حدود 50 کیلومتری از مرکز تهران کنونی رخ داده است و 183سال است که زلزله مهمی در محدوده شهری رخ نداده است. که به گفته کارشنان قریب‌الوقوع است.
در بررسی گسلهای تهران، توان لرزه زایی گسل شمال تهران به طول 90 کیلومتر بر اساس برآوردها 7 ریشتر است. شواهدی که در زمینه این گسل وجود دارد توان لرزه‌ای بین 7 تا ۷.۵را تأیید می‌کند. بر اساس برآوردهای متخصصان تهران در معرض خطر جدی زلزله است، تحقیقات نشان می‌دهد که رخداد زلزله بیشتر از 7 را باید در تهران انتظار داشت.
خطر زلزله، ایجاد پایتخت جدید
وضعیت امروز تهران بسیار پیچیده شده جمعیت صبح آن ۱۲.۵ میلیون نفر (در شب‌ها ۸.۵ میلیون نفر) است و سالیانه 100 تا 150هزار نفر به جمعیت این شهر اضافه می‌شود در حالی که بر اساس برآوردهای متخصصان تسهیلاتی که در آن ایجاد شده است برای حدود 4 میلیون (تا حداکثر 5 میلیون نفر) جمعیت مناسب است.زلزله گسلهای ایران
گسلهای ایران به این شرح است:گسل البرز: شرق گرگان تا لاهیجان بین واحد گرگان تا رشت و البرز قرار دارد.
گسل آبیک: فیروزکوه: از آبیک قزوین تا فیروزکوه در بخش جنوبی البرز کشیده شده است و قسمتی از آن به نام مشا - فشم خوانده می‌شود.
گسل سمنان: در شمال سمنان قرار دارد و جدا کننده کوههای البرز از ایران مرکزی است. این گسل از شرق تا دامغان و از غرب تا دشتهای ده نمک - گرمسار امتداد دارد.
گسلهای البرز غربی و آذربایجان: شامل گسلهای تبریز، آستارا و ارومیه می‌شود.
گسلهای مرکزی ایران: گسل طرود، گسل میامی، گسل درونه (گسل بزرگ کویر)، گسل قم - زفره و گسل دهشیر - بافت (گسل نایین- بافت) از گسلهای ایران مرکزی محسوب می‌شوند.
گسلهای شرق و جنوب شرقی ایران: شامل گسل هریرود، گسل نهبندان، گسل نایبند و گسل بشاگرد می‌شود.
گسلهای زاگرس: شامل گسلهایی در کردستان، همدان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و فارس.
در برابر زلزله کجای ایران امن است؟
مناطقی از ایران به‌عنوان منطقهٴ کم لرزه محسوب می‌شوند که میزان تغییر پوسته در آنها کمتر است مانند منتهی الیه جنوب غرب ایران در دشت خوزستان و ناحیه پیرامون شهرهای خرمشهر و آبادان. این دو شهر در دشت خوزستان واقع شدند و به‌طور نسبی کمترین میزانهای تغییر شکل پوسته زمین در ایران در آن ناحیه رخ می‌دهد از این رو ناحیه کم لرزه هستند. همچنین در مناطق مرکزی نواری به نام نوار ”سنندج- سیرجان“ وجود دارد، که در این نوار شهرهای سنندج، گلپایگان، اصفهان و سیرجان قرار دارند که هر چند در معرض زلزله‌های اطراف قرار دارند ولی به‌عنوان زون آرام‌تر لرزه‌ای و با میزان کمتر از نظر تغییر شکل پوسته زمین مطرح هستند.بزرگترین زلزله‌های ۱۰۰ ساله اخیر ایران
در سال ۱۲۸۸ در منطقه سیلاخور، زلزله‌ای به بزرگی ۷.۴ریشتر به‌وقوع پیوست که ۸۰۰۰ کشته و تخریب ۶۴ روستا را به همراه داشت.
در سال ۱۳۰۹ زلزله، با بزرگی ۷.۴ ریشتر سلماس را لرزاند که باعث کشته شدن ۲۵۱۴ نفر و تخریب ۶۰ روستا شد.
در سال ۱۳۳۹ شهر لار با یک زلزله ۶.۷ ریشتری لرزید که ۷۵ درصد شهر تخریب شد.
در سال ۱۳۴۱ زلزله بوئین زهرا نیز، با شدت ۷.۲ ریشتر به‌وقوع پیوست و ۱۰۰۰۰ کشته به همراه داشت.
در سال ۱۳۴۷ زلزله‌ای به بزرگی ۷.۴ ریشتر دشت بیاض را لرزاند که منجر به کشته شدن ۱۰۵۰۰ نفر و تخریب ۶۱ روستا شد.
در سال ۱۳۵۱ منطقه قیر با زلزله ۶.۹ریشتری لرزید و ۴۰۰۰ نفر را به کام مرگ برد.
در سال ۱۳۵۶ خورگو با زلزله ۷ ریشتری لرزید که در آن ۱۲۸ نفر کشته شدند.
در سال ۱۳۵۷، زلزله با شدت ۷.۷ ریشتر طبس را لرزاند ۱۹۶۰۰ کشته و تخریب ۱۶ روستا را به‌دنبال داشت.
در سال ۱۳۵۸ زلزله، قائن را با شدت ۷.۱ریشتر لرزاند که در اثر آن ۱۳۰ نفر جان باختند.
در سال ۱۳۶۰ منطقه سیرچ با شدت ۷/۴ ریشتر به لرزه درآمد و ۱۳۰۰ نفر کشته شدند و ۸۵ درصد شهر هم تخریب شد.
در سال ۱۳۶۹ زلزله رودبار و منجیل را نیز با شدت ۷.۴ ریشتر لرزند که ۳۵۰۰۰ نفر کشته به همراه داشت.
در سال ۱۳۷۶ زلزله بیرجند را هم با شدت ۷.۳ریشتر لرزاند و ۱۵۰۰ نفر کشته بر جای گذاشت.
در سال ۱۳۸۱ آوج در اثر زلزله با خسارات زیاد در شهر و روستاها روبه‌رو شد. شدت زلزله آوج ۶.۶ ریشتر بود.
در سال ۱۳۸۲ بم با زلزله‌ای با قدرت ۶.۵ ریشتر با خاک یکسان شد که ۴۱۰۰۰ نفر در اثر آن جان باختند.
در سال ۱۳۸۳ زلزله در فیروزآباد با شدت ۶.۳ ریشتر آمد که منجر به ریزش کوه و خسارات شد.
در سال ۱۳۸۳ زلزله زرند را هم با شدت ۶.۴ ریشتر لرزاند و ۶۱۲ نفر در آن کشته شدند و ۱۰ روستا تخریب شد.
در فروردین ۱۳۹۲ زلزله منطقه کاکی در بوشهر را با شدت ۶.۱ ریشتر لرزاند که ۳۷نفرکشته، ۱۰۵۰نفر زخمی و ۴شهر آسیب دید.
درفروردین ۱۳۹۲ زلزله ۷.۷ ریشتری در شهر سراوان سیستان و بلوچستان، بزرگترین زلزله در تاریخ معاصر کشور، به‌وقوع پیوست. مرکز این زلزله در عمق زمین و دور از شهرها بود. این زلزله مناطق وسیعی را در پاکستان و خلیج فارس در برگرفت.
