استان کردستان، موقعیت:
استان کردستان در غرب کشور قرار دارد و از شمال به استانهای آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به استانهای همدان و زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه و از غرب به کشور عراق محدود است. استان کردستان ۲۳0 کیلومتر مرز خاکی مشترک با کشور عراق دارد و مرکز این استان، شهر سنندج است. موقعیت آن بواسطه مجاورت با عراق بسیار مهم و از نظر نظامی اهمیت بسیار دارد.استان کردستان، مساحت:
مساحت آن ۲۸٬۲۰۳ کیلومتر مربع است.استان کردستان، تقسیمات کشوری:
استان کردستان دارای ۱۰شهرستان، ۲۹شهر، ۳۱بخش، ۸۶دهستان و ۱۶۹۷آبادی می‌باشد. شهرستانهای آن: بانه، بیجار، دهگلان، دیواندره، سروآباد، سقز، سنندج، قروه، کامیاران و مریوان نام دارند.استان کردستان، زبان گفتاری:
زبان مردم استان کردی است که یکی از زبانهای هند و اروپایی است.دو شاخه کرمانجی و سورانی لهجه رسمی آنها بحساب می‌آید. شاخه سورانی شامل: مکریانی، اردلانی، گورانی، منگوری و گورکی است.
استان کردستان: دین و مذهب:
دین مردم کردستان اسلام و اکثراً پیرو مذهب تسنن (شافعی) می‌باشند.استان کردستان، تاریخ و فرهنگ:
استان کردستان یکی از استانهایی است که از لحاظ موسیقی غنی است.رقص محلی کردی، که در بین کردها مرسوم است یادآور اعتقادات دینی آنهاست. بازیهای محلی آنها ریشه در تاریخ جنگاوری آنها دارد.
استان کردستان، آب و هوا:
آب و هوای اقلیم کردستان از برخورد هوای گرم و مرطوب مدیترانه‌ای با ارتفاعات زاگرس تاثیر می‌پذیرد. این تاثیر پذیری خود را به‌صورت زمستانهای بسیار سرد همراه با بارش برف و باران و تابستانهای معتدل همراه با اندکی گرما نشان می‌دهد.بدلیل موقعیت کوهستانی، دشتهای مرتفع و دره‌های پهن، و اختلاف ارتفاع که بین بلندترین و پست‌ترین نقاط استان گاه به حدود ۲۴۰۰ متر می‌رسد دارای دو نوع آب و هوای کاملاً متفاوت می‌باشد:
1-نواحی کوهستانی و دشتهای مرتفع: دارای آب و هوای معتدل بیابانی با زمستانهای سرد می‌باشد.
2-نواحی کم ارتفاع و داخل دره‌ها: که دارای آب وهوای معتدل است.
استان کردستان صنایع دستی:
صنایع دستی استان کردستان شامل: فرشبافی، گلیم‌بافی، نساجی و غیره می‌باشد. در میان فرشهای کردستان قالی بیجار معروف است.استان کردستان، اعیاد و جشن‌ها:
مراسم رقص و آتش‌بازی در چهارشنبه‌سوری بر فراز کوهها و بلندیها و در مراسم نوروزی برگزار می‌شود.
استان کردستان، کوهها :
استان کردستان، در دامنه‌ها و دشتهای پراکنده سلسله جبال زاگرس میانی قرار گرفته است. این استان منطقه‌یی کوهستانی از مریوان تا دره قزل اوزن و کوههای زنجان جنوبی در مشرق را شامل می‌شود و به دو بخش غربی و شرقی تقسیم می‌شود.1-بخش غربی شامل منطقه وسیعی از سنندج، مریوان تا جنوب کردستان را شامل می‌شود. رشته کوه چهل چشمه که از مریوان و سقز شروع می‌شود و دامنه غربی آن به داخل کشور عراق کشیده می‌شود در بخش غربی قرار دارد.
2-بخش شرقی از ناهمواریهای ناحیه غربی کاملاً متفاوت است. از مشرق سنندج با جهت شمالی- جنوبی شروع شده و حد فاصل ناحیه غربی و شرقی است. بلندترین کوههای این ناحیه، کوه شاه‌نشین در شمال بیجار، کوه شیدا در مرکز و کوه پنجه‌علی در بین قروه و سنقر است. به‌دلیل کوهستانی بودن استان کردستان، دشتهای آن محدود در مناطقی از قروه، مریوان، کامیاران، دیواندره و گروّس قرار دارد.
کوه شاهو با ارتفاع ۳۳۰۰ متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر کم ارتفاع‌ترین نقطه استان می‌باشد. مهمترین کوههای استان که ارتفاع آنها بیش از ۲۸۰۰ متر است عبارتند از: کوه کوچسار، کوه شیخ معروف، کوه هوعالی داغ، کوه پنجه علی، کوه کانی چرمه، کوه چرخ لان، کوه حلقه مسیر، کوه سنا سره، کوه میانه، کوه مسجد میرزا، کوه ملاکاوو، کوه حسین بک، کوه پیازه، کوه تخت، کوه چهل چشمه، کوه هواربرزه، کوه سراج الدین.
استان کردستان، رودها:
مهمترین رودها عبارتند از:1-رودخانه قزل اوزن: از کوههای سارال و چهل چشمه، سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از استان زنجان در منطقه منجیل با پیوستن به رودخانه شاهرود، سفید رود را تشکیل می‌دهد که به دریای خزر می‌ریزد.2-رودخانه سیروان: طولانی‌ترین رودخانه استان کردستان است. سرچشمه اصلی آن دو رود گاوه رود و قشلاق است که از بخش رزآب و مریوان سرچشمه می‌گیرد. قسمتی از آب این رودخانه که نزدیک مرز ایران و عراق جریان دارد با نام رودخانه دیاله وارد خاک عراق می‌شود و به سد دربندیخان می‌ریزد.
3-رودخانه زرینه رود، مسیر آن جنوبی- شمالی است. از کوههای گردنه خان در مشرق بانه سرچشمه می‌گیرد و شعبه مهم آن رود خور خوره است که با عبور از مجاورت شهر سقز به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
4-رودخانه سمینه رود (برده‌سور) که از کوههای کان کبوتر سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه ارومیه می‌ریزد. رودخانه چمخاله و ساوجبلاغ مهمترین شعبه‌های آن هستند.
رودهایی که از استان کردستان ایران به خاک عراق می‌ریزند:
1- بخشی از رود سیروان نزدیک مرز ایران و عراق با نام رود دیاله وارد خاک عراق شده، به دریاچه سد دربندیخان می‌ریزد و در نهایت همراه با رود دجله به خلیج فارس می‌ریزد.
2-رود خانه چم سقز که از شرق ارتفاعات گردنه خان در بانه سرچشمه می‌گیرد بعد از مشروب نمودن اراضی سقز همراه با رود گلو و رود بوئین از شهر بانه وارد خاک عراق می‌شود.
استان کردستان، دریاچه:
دریاچه زره وار: این دریاچه که از چشمه‌های کف آن سرچشمه می‌گیرد در سه کیلومتری غرب مریوان قرار دارد و منشأ‌ء رودخانه مریوان می‌شود.استان کردستان، سدها::
سدهای کردستان عبارتند از:
1- سد قشلاق
2-سد گاوشان
3-سد گلبلاغ
4-سد وحدت
5-سد سیاه‌زاغ
استان کردستان، اماکن تاریخی:
دژ و قلعه قمچقا (دره شاهان) در بیجار، سنگ نوشته اورامانات در اورامان، غار کرفتو در دیواندره، عمارت سالار سعید (موزه سنندج) در سنندج، عمارت خسرو آباد در سنندج، عمارت مشیر دیوان در سنندج، عمارت امجدالاشراف در سنندج، عمارت وکیل الملک در سنندج، بازار سنندج در سنندج، مجموعه بازار بیجار در بیجار، بازار تاریخی سقز در سقز، مسجد دو مناره سقز در سقز، حمام یاسوکند در بیجار، حمام خان سنندج در سنندج، حمام شیشه در سنندج، حمام قصلان در قروه، مسجد دارالاحسان در سنندج، مسجد خسروآباد گروس در بیجار، پل قشلاق در سنندج، پل صلوات آباد در بیجار، قلعه حسن آباد در سنندج، محوطه یاسوکند و امامزاده عقیل در بیجاراستان کردستان، پیشینه تاریخی:
بنا به عقیده مورخان پیش از هزاره اول ق.م. مادها از راه قفقاز به ایران آمدند و در سرزمینهای جنوبی آذربایجان و اطراف همدان ساکن شدند. شاخه‌ای از قوم ماد در شرق دریاچه ارومیه (اورارتو) اقامت کردند که استان کردستان امروزی هم شامل آن می‌شود. منطقه تحت حاکمیت دولت ماد در آن زمان از شمال با اورارتو، از غرب با آشور و از جنوب غربی و جنوب با ایلام و سومر (بابل و آکاد) هم‌مرز بود.این ناحیه تا قرن هفتم هجری به اسامی مختلف خوانده می‌شد و از اواخر سلجوقی به انضمام همدان و کرمانشاه و بعضی از نقاط مجاور به اسم کردستان معروف گردید، ولی امروز تنها به ناحیه‌ای که میان آذربایجان غربی و همدان و کرمانشاهان و عراق قرار گرفته اطلاق می‌شود. مقر حکومت این ناحیه در گذشته شهر بزرگی به نام بهار در نزدیکی همدان بود‚ سپس این ناحیه از رونق افتاد و شهر سلطان آباد چمچمال مقر امرای کردستان قرار گرفت.
پس از آن از جایگاه این شهر نیز کاسته شد و ضمنا نواحی غربی کردستان به‌تصرف عثمانیها درآمد و لرستان و همدان نیز از آن جدا شد و ناحیه کوچکی ماند که آن را کردستان سنه یا اردلان نامیدند. موقعیت آن بواسطه واقع شدن در سر راه ایران با کشورهای ترکیه و عراق بسیار مهم و اغلب هجومهایی که از مشرق به مغرب یا برعکس از مغرب به مشرق شده از راههای کردستان و کرمانشاهان بوده است، و به همین جهت از نظر نظامی اهمیت بسیار دارد.
با فتح ایران توسط اعراب مناطق و استحکامات کردها، به تصرف اعراب درآمد. طی دوران سلطه اعراب بر ایران، کردها در موارد متعدد، بر علیه ستم و بی‌عدالتی حکام اموی و عباسی دست به شورش و قیام زدند. از جمله می‌توان به قیام در سال 25 ه.ق.اشاره کرد که توسط ابوموسی اشعری سرکوب شد. در سال 90 ه.ق.کردها مجدداً دست به شورش زدند و این بار توسط حجاج بن یوسف ثقفی سرکوب شدند.
قیامهای اکراد همچنین در سالهای 224 ه.ق.توسط خلیفه المعتصم و 281 ه.ق.توسط المقتدربالله، خلفای عباسی سرکوب شد.
در حمله مغولان به ایران، شهرهای کردستان هم چون سایر شهرها از قتل و غارت مغولها در امان نماند. همچنین در حمله تیمور، کردستان عرصه تاخت و تاز سپاهیان تیمور شد.
در دوره صفویه کردستان را (اردلان) نامیدند که شامل ۹ شهر: سنه، گروس، الکا، زرین کمر، طغامین، خورخوره، جوانرود، اورامان، الکای بانه، قالازالام و پالانگان می‌شد.
نخستین کتاب قوم کرد به زبان فارسی به نام شرفنامه بدلیسی در زمان صفویات تدوین شد.
با تشکیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران؛ سلسله‌ای کرد نژاد به سلطنت رسید. در اواخر دوره زندیه یکی از طوایف بزرگ کرد به‌نام طایفه دنبلی قسمتی از آذربایجان غربی را اشغال کرد و خوی را به‌عنوان مرکز حکومت خود برگزید.
در سال 1878 میلادی کردها به رهبری شیخ عبدالله نقشبندی، در فکر تأسیس کردستان مستقل بر آمدند. اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه و میاندوآب به تصرف آنان درآمد. اما دولت مرکزی با اعزام ارتش و در یک جنگ سخت، سر انجام قیام مردم کرد را در هم شکست.
کردها به رهبری قاضی محمد در سال 1946 میلادی و در پایان جنگ جهانی دوم، تحت‌تاثیر جنبش‌های آزادیخواهانه مردم جهان که محصول درهم شکستن فاشیسم هیتلری بود جهت استقلال نواحی کرد نشین قیام کردند و جمهوری خلق کردستان را به مرکزیت مهاباد اعلام کردند. اما دولت مرکزی با اعزام ارتش به نواحی آذربایجان و کردستان، قیام عدالتخواهانه مردم کردستان را درهم شکست. به‌دنبال شکست حکومت ملی و محلی قاضی محمد در سال 1325 ارتش شاه خائن مهاباد را که آن زمان در تقسیمات کشوری جزو استان کردستان بود محاصره کرد و رهبران حکومت خودمختار از جمله قاضی محمد و یارانش را بدار آویخت.
