دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه ـ هلند
چگونگی تشکیل دیوان بین‌المللی لاهه
دیوان بین‌المللی لاهه که عالی‌ترین مرجع قضایی سازمان ملل‌متحد است، در سال ۱۹۴۶ با هدف حل مسالمت‌آمیز اختلافات بین‌المللی تشکیل شد. این دیوان جایگزین دادگستری دائمی بین‌الملل که در سال ۱۹۲۲ تأسیس شده بود، گردید. اساسنامه دیوان بین‌المللی جزء لاینفکی از منشور ملل‌متحد استدیوان لاهه دو وظیفه اصلی دارد:
1ـ رسیدگی به دعاوی حقوقی کشورها 2ـ ارائه نظر کارشناسی درباره سؤالهای نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد.مقر دیوان در شهر لاهه در کشور هلند است. دیوان لاهه از لحاظ قضایی کاملاً مستقل می‌باشد. زبانهای رسمی دیوان فرانسوی و انگلیسی است. بودجه دیوان توسط سازمان ملل‌متحد و از محل حق عضویت اعضا تأمین می‌شود. با این وجود در هر دعوی، هر یک از طرفین موظف است، هزینه‌های دادرسی مربوط به خود را تأمین کند، مگر این‌که دیوان ترتیب دیگری مقرر کند.
اولین جلسه دیوان لاهه در آوریل ۱۹۴۶ در لاهه تشکیل شد و نخستین پرونده‌یی که در این دیوان رسیدگی شد، مربوط به تنگه کورفو (اختلاف میان آلبانی و انگلیس) بود که در ماه می۱۹۴۷ مطرح شد
دیوان تا کنون حدود یکصد اختلاف را پذیرفته و نسبت به آنها رأی یا نظر مشورتی صادر کرده است
نحوه اداره دیوان بین‌المللی لاهه
دیوان بین‌المللی لاهه توسط پانزده قاضی اداره می‌شود. این قاضیها از کشورهای مختلف هستند. قضات از میان اشخاصی انتخاب می‌شوند که دارای مشاغل مهم قضایی بوده، یا از حقوقدانان و برجستگان حقوق بین‌الملل می‌باشند. این افراد باید در کشور خود نیز دارای اعتبار معنوی قابل ملاحظه‌ای باشند. قضات دیوان باید نماینده نظامهای مهم حقوقی، مهم‌ترین اسلوب‌های قضایی جهان و تمدنهای بزرگ بشری باشند، نه نماینده دولتهای خویش، بنابراین دولتها حقی در انتخاب قضات ندارند و این افراد تابع دستورات دولتهای خویش نیستند.پانزده قاضی دیوان پس از شنیدن دفاعیات شفاهی طرفهای دعوا، پشت درهای بسته به بحث درباره پرونده مورد نظر می‌پردازند و سپس در جلسه‌ای علنی رأی دیوان را اعلام می‌کنند. رأی دیوان نهایی است و قابل استیناف نیست
چگونگی انتخاب قضات دیوان لاهه
انتخاب قضات دیوان لاهه در یک روند دو مرحله‌ای صورت می‌گیرد:در مرحله نخست، گروه‌های ملی که در دیوان عضویت دارند، پس از مشورت با مراجع ملی، مانند دادگستری، دانشکده‌های حقوق و کانونهای وکلا ۴ نفر را به‌عنوان کاندیدا به دبیرکل سازمان ملل‌متحد معرفی می‌کنند که از این چهار نفر، نباید بیش از ۲ نفر آنها تابعیت مشابه داشته باشند. دبیرکل سازمان ملل، فهرست این کاندیداها را به مجمع عمومی سازمان ملل‌متحد و شورای امنیت سازمان ملل‌متحد ارائه می‌دهد. در این مرحله، کاندیداها پس از کسب اکثریت مطلق آرای مجمع عمومی و شورای امنیت، به عضویت دیوان درمی‌آیند، اعضای دایم شورای امنیت در این خصوص نمی‌توانند از حق وتو استفاده کنند
طول مدت عضویت دیوان ۹ سال است. از آنجا که اگر با اتمام ۹ سال، تمام قضات دیوان به یک‌باره تغییر پیدا کنند به دوام و استمرار آن لطمه می‌خورد، هر سه سال یک بار، ۵ نفر از قضات با انقضای مأموریت ۹ ساله خویش تغییر می‌کنند. قضات دیوان غیرقابل عزل هستند، مگر آن که اعضای دیوان به اتفاق آرا، رأی دهند که یک عضو فاقد شرایط مقرر است. دیوان، دارای یک رئیس و یک نایب‌رئیس است و جلسات آن با حضور ۹ قاضی رسمیت و اعتبار می‌یابد.
چارچوب رسیدگی به دعاوی در دیوان لاهه
تنها کشورهایی که از نظر بین‌المللی به‌رسمیت شناخته شده‌اند، یا به عبارتی 193 عضو سازمان ملل متحد، می‌توانند دعاوی خود را در این دیوان مطرح کنند دیوان لاهه تنها زمانی به دعاوی کشورها می‌پردازد که صلاحیت آن برای بررسی موضوع مورد نظر از سوی همه طرفهای دعوا مورد پذیرش قرار گرفته باشدرسیدگی به پرونده‌ها در دیوان لاهه با تسلیم لایحه طرفهای دعوا شروع می‌شود و با ارائه دفاعیات شفاهی آنها پی گرفته می‌شود.
اگر یکی از طرفهای دعوا به رأی دیوان بین‌المللی لاهه عمل نکند، طرف دیگر می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل‌متحد شکایت کند
نحوه رسیدگی به شکایات کشورهای غیرعضو ملل‌متحد یا افراد و سازمانهای غیردولتی
هر کشوری که عضو سازمان ملل‌متحد نیست می‌تواند با قبول شرایطی که در هر مورد بر حسب توصیه شورای امنیت توسط مجمع عمومی معین می‌شود اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری را قبول کند.افراد می‌توانند با توسل به اصل حمایت دیپلوماتیک از کشور متبوع خود، تقاضای رسیدگی در دیوان لاهه نمایند.
سازمانهای بین‌المللی به هیچ‌وجه نمی‌توانند برای حل اختلاف خود به دیوان تقاضای رسیدگی دهند اما بند ۲ و ۳ ماده ۳۴ اساسنامه شرایط و نحوه همکاری بین دیوان و سازمانهای بین‌المللی را مشخص کرده است
بر اساس بند ۲ ماده۳۴ اساسنامه: دیوان لاهه می‌تواند طبق شرایط مقرر در آیین‌نامه خود در مورد دعاوی که به دیوان رجوع شده‌است از مؤسسه‌های بین‌المللی عمومی اطلاعات بخواهد و اطلاعاتی را که این مؤسسات به دیوان می‌دهند دریافت کند
بند ۳ ماده ۳۴ اساسنامه دیوان تصریح می‌کند:
هرگاه ضمن دعوایی که به دیوان رجوع گردیده تفسیر سند یک مؤسسه بین‌المللی عمومی و یا تفسیر قرارداد بین‌المللی که به موجب آن سند قبول شده‌است مطرح شود. دفتر دیوان باید صورت جلسات کتبی محاکمه را به اطلاع آن مؤسسه برساند.
تفاوت صلاحیت دیوان لاهه با دادگاههای کشوری
صلاحیت دیوان با صلاحیت دادگاهها و محاکم داخلی کشور، بسیار متفاوت است. در حقوق داخلی، دادگاهها، صلاحیت عام دارند و باید تمام افراد جامعه در مقابل آنها پاسخگو باشند و آرای دادگاهها نیز برای همه، جنبه الزام‌آور دارد. لکن دیوان بین‌المللی لاهه فاقد چنین ویژگی تعیین‌کننده‌ای است. صلاحیت دیوان در رسیدگی به هر دعوی مبتنی بر رضایت کشورهای طرف آن دعوی است و اولین کاری که دیوان باید در هر دعوی به آن رسیدگی کند، احراز این رضایت است.بنابراین کشورها این حق را دارند که صلاحیت دیوان را به‌طور کلی یا در اختلافات معینی نپذیرند.
آیین دادرسی دیوان لاهه
آیین دادرسی دیوان در اولین جلسه آن، در سال ۱۹۴۶ به تصویب رسید و در سالهای ۱۹۷۲ و ۱۹۷۸ اصلاحاتی در آن اعمال شد. بر اساس آیین دادرسی و اساسنامه دیوان، رسیدگی به هر دعوی، مستلزم سه مرحله کلی است:۱. ابتدا باید درخواست یا شکایت طرفین دعوا به مدیر دفتر دیوان تقدیم و در دفتر مخصوص ثبت شود
۲. بخش عمده‌ای از جریان رسیدگی به پرونده به‌صورت کتبی است. به این صورت که شاکی، خواسته خود را به‌صورت کتبی تقدیم دیوان می‌کند و دیوان آن را به طرف مقابل می‌فرستد و از او جواب می‌خواهد. این مرحله که تبادل لوایح نامیده می‌شود، ممکن است بسیار طولانی شود و طرفین دعوی بارها به ردوبدل کردن لایحه بپردازند
۳. در مرحله شفاهی، وکلا، کارشناسان و نمایندگان طرفین دعوی در جلسه رسیدگی حاضر می‌شوند و به‌صورت رو در رو و شفاهی با یکدیگر مذاکره می‌کنند جلسه رسیدگی دیوان، علنی خواهد بود، مگر آن که خود دیوان یا طرفین، خواستار غیرعلنی بودن آن باشند
پس از این مرحله قضات دیوان گردهم می‌آیند تا پس از مشورت با هم رأی خود را صادر کنند.
آیا احکام دیوان بین‌المللی لاهه لازم‌الاجراست؟
آرای دیوان نسبت به کشورهای طرف دعوا و در موردی که موضوع حکم بوده‌اند لازم‌الاجرا است همچنین آرای صادره از سوی دیوان قابل تجدیدنظر نمی‌باشد. طرفین دعوی مطابق بند ۱ ماده ۹۴ منشور سازمان ملل و ماده ۵۹ اساسنامه دیوان، متعهد به پیروی از آرای دیوان هستند. در صورت بروز اختلاف در معنا و حدود حکم، دیوان بنا‌به درخواست هر یک از طرفین رأسا حق تفسیر رأی خود را دارد چنان‌چه کشوری از اجرای تعهداتی که به موجب رأی صادره از دیوان خودداری کند، طرف دیگر حق خواهد داشت، به شورای امنیت شکایت کند و شورای امنیت در صورت ضرورت توصیه و تصمیماتی اتخاذ مینمایدنکته قابل توجهی که در این خصوص وجود دارد، این است که اگر یکی از اعضای دایم شورای امنیت در دیوان محکوم شود و به رأی عمل نکند و موضوع به شورا بکشد، آنگاه آن عضو دایم خواهد توانست با استفاده از حق وتوی خود، عملاً رأی دیوان را بلااثر کند
رسیدگی به اختلاف ایران و انگلیس در دیوان لاهه
یکی از قضاوتهای مشهور دیوان لاهه رسیدگی به اختلاف ایران و انگلیس در دوران دکتر مصدق است. در مهرماه 1330 مصدق در جلسه رسیدگی به شکایت انگلیس از ایران شرکت کرد و به دفاع از حقانیت ملت ایران در برابر دعوای استعماری انگلیس پرداخت. مصدق شخصاً ریاست هیأت نمایندگی ایران را در جلسات دیوان بین‌المللی لاهه به عهده گرفتدر 9ژوئن 1952 و یک روز بعد از قیام 30تیر دیوان بین‌المللی لاهه با اکثریت 9 رأی در مقابل 5 رأی به این نتیجه رسید که صلاحیت رسیدگی به دعوای دولت بریتانیا علیه ایران را ندارد. در این رسیدگی قاضی انگلیسی رأی خود را به نفع ایران داد که در نتیجه دفاع شجاعانه پروفسور هانری رولن بود. به این ترتیب حق و عدالت پیروز شد و سیاست استعماری انگلیس در ایران با یک شکست بزرگ روبه‌رو شد.
