دیدبان حقوق‌بشر روز پنجشنبه اول دی ۱۴۰۱ در گزارشی شلیک نیروهای امنیتی به معترضان زاهدان در روز جمعه خونین را، مرگبارترین سرکوب سال نامید.
دیده‌بان حقوق‌بشر نوشت: نیروهای امنیتی رژیم ایران با به کار بستن نیروی قهریه کشنده غیرقانونی در روز ۸مهر ۱۴۰۱، دهها معترض را کشته و زخمی کردند، و بالاترین رقم کشته‌شدگان را در یک روز در این «جمعه خونین» ثبت کردند.
هیأت حقیقت‌یاب سازمان ملل درباره ایران که اخیراً تشکیل شده‌است باید توجه ویژه‌یی به جنایات نیروهای امنیتی در مناطق با اکثریت اقلیتها مثل زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان معطوف کند که اکثریتی بلوچ دارد.
دیده‌بان حقوق‌بشر با تأیید صحت ۵۲ویدیو و عکس منتشر شده توسط حال‌وش، یک گروه حقوق‌بشری ایرانی، پژوهش متن باز، و مصاحبه با ۱۳شاهد و خانواده کشته‌شدگان در ۳۰سپتامبر و اکتبر، شلیک به معترضان و ناظران را مستند کرده است. دیده‌بان حقوق‌بشر با تحلیل عکس‌ها و ویدیوها به این نتیجه رسید که در روز ۳۰ سپتامبر حداقل ۱۲نفر، از جمله یک پسر، کشته شده و ۳۰نفر در زاهدان زخمی شده‌اند، گرچه عدد واقعی احتمالاً بسیار بالاتر است. منابع بااطلاع در مصاحبه‌هایشان با دیده‌بان حقوق‌بشر حداقل ۸نفر از قربانیان که از تاریخ ۳۰سپتامبر کشته شده‌اند را شناسایی کردند. در میان آنها حداقل سه کودک کشته شده بر اثر اصابت گلوله در اعتراضات ۳۰سپتامبر و ۲۸ اکتبر به چشم می‌خورند.
پژوهشگر ارشد ایران در دیده‌بان حقوق‌بشر گفت: «تعداد معترضان و ناظران هدف گرفته شده به دست نیروهای امنیتی رژیم ایران در روز «جمعه خونین» بالاترین عدد کشته‌شدگان در یک روز در این سال است اما هیچ فرد مسئولی دستگیر نشده است». او اضافه کرد «بی‌رحمی بی‌حد و حصر حکومت رنج‌های جوامع عمدتاً به حاشیه رانده شده مثل زاهدان را به مرکز اعتراضها آورده است».
اطلاعات موجود نشان می‌دهند که در روز جمعه ۸مهر ۱۴۰۱ - ۳۰سپتامبر۲۰۲۲ مأموران اطلاعاتی و پلیس از بام‌های اطراف مصلای بزرگ و مسجد مکی، مسجد اصلی اهل سنت در زاهدان، به سمت معترضان آتش گشودند. نیروهای امنیتی به ماشینی شلیک کردند که افراد مجروح را به بیمارستان منتقل می‌کرد. معترضان عمدتاً تهدیدی جدی متوجه نیروهای امنیتی کاملاً مسلح نمی‌کردند.
یک شاهد به دیده‌بان حقوق‌بشر گفت: «[از مصلی که] بیرون آمدم تا دنبال برادرم بگردم، جسدها را روی زمین دیدم، بیشتر جوان». او اضافه کرد «اول حتی نفهمیدم که پلیس دارد شلیک می‌کند اما بعد متوجه شدم که آنها دارند از ساختمانها تیر می‌زنند».
گروه‌های حقوق‌بشری بلوچی نام ۸۵ تا ۹۷نفر از جمله ۹کودک را جمع‌آوری کرده‌اند که بین ۳۰سپتامبر و ۵ اکتبر در زاهدان کشته شده‌اند. مقامات ایران به جای انجام تحقیقات شفاف و بی‌طرف و بازخواست افراد مسئول این کشتار، به اعتراضات بعدی نیز با نیروی قهریه غیرقانونی پاسخ دادند.
در روز ۳۰سپتامبر در حوالی ظهر مردم در حال خروج از صحن نماز مصلای بزرگ زاهدان بودند که نیروهای امنیتی به سمت گروهی از دهها معترض جوان در حال راهپیمایی به سمت کلانتری ۱۶ زاهدان گاز اشک‌آور و گلوله شلیک کردند. کلانتری در فاصله کمتر از ۱۰۰ متری شمال شرقی مصلی قرار دارد. بنا به گفته‌های شاهدان و مدارک ویدیویی، پرسنل نیروهای امنیتی مستقر در ساختمانهای بلند اطراف به سمت معترضانی شلیک کردند که آغاز به پرتاب سنگ و سر دادن شعارهای اعتراضی کردند، و چندین معترض و رهگذر را کشته یا مجروح کردند.
در ادامه روز، ساکنان، که بعضی از آنها اقدام به پرتاب سنگ و کوکتل مولوتف کردند، با پلیس و دیگر نیروهای امنیتی درگیر شدند. شاهدان گفتند که نیروهای امنیتی در حوالی مسجد مکی به دهه‌ها نفر دیگر از جمله کودکان شلیک کردند، و در طول بعدازظهر و غروب بسیاری از ساکنان محلی کشته‌شدگان و مجروحان را جابه‌جا کردند. اعتراضات برای چندین روز ادامه پیدا کرد.
دیده‌بان حقوق‌بشر از ابتدای اعتراضات گسترده در ایران در روز ۱۶سپتامبر استفاده نیروهای امنیتی از نیروی قهریه بیش از حد و کشنده و نقض قانون بین‌المللی حقوق‌بشر را مستند کرده است. آنها در طی تظاهرات عمدتاً مسالمت‌آمیز و غالباً پرجمعیت در حداقل ۱۳ شهر در سراسر کشور از هفت‌تیر، شات‌گان، و تفنگ‌های جنگی علیه معترضان استفاده کرده‌اند. تا روز ۹دسامبر هرانا مرگ ۲۵۵نفر در جریان اعتراضات را تأیید کرده و در حال بررسی ۲۲۶مورد دیگر بود. بیش از ۲۰۰گزارش مرگ از شهرهای کردی و بلوچی هستند.
حکومت ایران باید به اصول پایه‌یی سازمان ملل درباره استفاده نیروی انتظامی از نیروی قهریه و سلاح گرم پایبند باشد، که می‌گوید نیروهای امنیتی باید پیش از کاربرد نیروی قهریه از ابزارهای غیرخشونت‌بار استفاده کنند. هر گاه کاربرد قانونی نیروی قهریه غیرقابل اجتناب باشد، مأموران انتظامی باید خویشتن‌داری به خرج دهند و متناسب با جدیت جرایم و دسترسی به هدف مشروع دست به اقدام بزنند. آنها باید جراحت را به حداقل برسانند، و به جان انسان احترام بگذارند. علاوه بر این، استفاده کشنده تعمدی از سلاح گرم باید تنها در صورتی انجام شود که برای حفاظت از حیات مطلقاً اجتناب‌ناپذیر باشد. اضافه بر این، اصول پایه‌یی می‌گویند «در موارد مرگ و جراحت جدی یا دیگر پیامدهای بزرگ، گزارشی مفصل باید فوراً به مقامات صاحب صلاحیت ارسال شود».
مقامات هزاران نفر از معترضان و صدها مدافع حقوق‌بشر را دستگیر کرده‌اند. دادگاهها احکامی غالباً سنگین را در محاکمه‌هایی صادر کرده‌اند که با معیارهای بین‌المللی فاصله دارند. در ۲نوامبر علی مصطفوی‌نیا، رئیس کل دادگستری سیستان و بلوچستان به رسانه‌ها گفت ۶۲۰نفر در جریان اعتراضات زاهدان دستگیر و ۴۵کیفرخواست در ارتباط با اعتراضات صادر شده‌اند.
