استان خراسان رضوی در شمال شرق ایران است.
استان خراسان رضوی در سال ۱۳۸۳ از تقسیم استان خراسان به سه استان تشکیل شد. پسوند رضوی در نام این استان، اشاره به وجود حرم امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) در مرکز این استان است.
استان خراسان رضوی- موقعیت
استان خراسان رضوی از شمال با ترکمنستان و استان خراسان شمالی، از غرب با استان سمنان، از جنوب غربی و جنوب با استان خراسان جنوبی و از شرق با افغانستان همسایه است.
مرکز استان خراسان رضوی: مشهد
مساحت استان خراسان رضوی: ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومترمربع که از این نظر چهارمین استان بزرگ کشور است.
جمعیت استان خراسان رضوی: بر اساس آمار سرشماری عمومی در سال ۱۳۹۰ تعداد ۵٬۹۹۴٬۴۰۲ نفر، که شامل ۲٬۹۹۹٬۵۲۹ نفر مرد و ۲٬۹۹۴٬۸۷۳ نفر زن می‌باشد.
پراکندگی جمعیت استان خراسان رضوی: ۴۷ نفر (نفر بر کیلومتر مربع)
استان خراسان رضوی- زبان گفتاری
فارسی و ترکی خراسانی و کردی خراسانی (کرمانجی)
شهرستانهای استان خراسان رضوی:
استان خراسان رضوی از ۲۵ شهرستان و۶۵ بخش تشکیل شده‌است.
شهرستانهای مهم استان خراسان رضوی:
باخرز
بردسکن
بجستان
تایباد
تربت‌جام
تربت حیدریه
چناران
جغتای
جوین
خلیل‌آباد
خواف
خوشاب
داورزن
درگز
رشتخوار
زاوه
سبزوار
سرخس
فریمان
فیروزه
قوچان
طرقبه شاندیز
کاشمر
کلات
گناباد
مشهد
مه‌ولات
نیشابور
شهرهای استان خراسان رضوی
انابد
باجگیران
باخرز
بار
بایگ
بجستان
بردسکن
بیدخت
تایباد
تربت‌جام
تربت حیدریه
جغتای
جنگل
چاپشلو
چکنه
چناران
خرو
خلیل‌آباد
خواف
داورزن
دررود
درگز
دولت‌آباد
رباط سنگ
رشتخوار
رضویه
رودآب
ریوش
سبزوار
سرخس
سلامی
سلطان‌آباد
سنگان
شادمهر
شاندیز
ششتمد
شهرآباد
صالح‌آباد
طرقبه
عشق‌آباد
فرهادگرد
فریمان
فیروزه
فیض‌آباد
قاسم‌آباد
قدمگاه
قلندرآباد
قوچان
کاخک
کاریز
کاشمر
کدکن
کلات
کندر
گناباد
لطف‌آباد
مشهد
مشهد ریزه
ملک‌آباد
نشتیفان
نصرآباد
نقاب
نوخندان
نیشابور
نیل‌شهر
همت‌آباد
یونسی
دیدنیهای استان خراسان رضوی
آبشار اخلمد
آبشار رود معجن
آتشکده آذر برزین مهر
آرامگاه عمر خیام
آرامگاه عطار نیشابوری
آرامگاه فردوسی
آرامگاه کمال‌الملک
آرامگاه لقمان
آرامگاه نادرشاه
آستان قدس رضوی
قنات قصبه گناباد
بارگاه امام رضا
برج علی‌آباد
برج فیروزآباد
بند نادری
بند گلستان
پارک ملی تندوره
دریاچه بزنگان
دهکده چوبین نیشابور
دهستان میانکوه (درگز)
دیزباد
رباط شرف
سد دوستی
غار مغان
کوهسنگی
مزار شیخ احمد جامی
محوطه باستانی بندیان
مسجد گوهرشاد
موزه قوچان
میل اخنگان
آشنایی با مرکز استان خراسان رضوی
مشهد:
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی، در جلگه‌یی بین دو رشته کوه بینالود و هزار مسجد واقع شده است. مشهد در آغاز قرن سوم هجری از اهمیت خاصی برخوردار نبوده است، و به جای شهر مشهد قریه‌یی به‌نام سناباد از توابع طوس وجود داشت، شهر مشهد در آغاز بقعه‌یی در آبادی سناباد نوقان بود، و طوس نیز در آن موقع ناحیه‌ای بوده است مشتمل بر چندین آبادی شامل: توران ‚ نوغان ‚ بروغن ‚ رادکان و سناباد. در بهار سال 193هجری- قمری هنگامی که هارون الرشید خلیفه عباسی جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض شد و درگذشت. وی وصیت کرده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند.
توطئه مأمون و آمدن امام رضا (ع) به مشهد:
امام رضا (ع) پس از شهادت امام موسی کاظم (ع) در شرایطی که ارتجاع حاکم بر شدت خفقان و سرکوب شیعیان و خاندان علی افزوده بود زمام رهبری شیعیان را به دست گرفت. کشمش و درگیری بین امین و مأمون پس از مرگ پدرشان هارون الرشید در گرفته بود، و سرانجام مأمون با پیروزی بر برادرش به حکومت رسید و مرو در خراسان را به‌عنوان پایتخت خود برگزید. وی سپس درصدد برآمد که برای کسب اعتبار و جلب نظر مردم خود را به علی ابن موسی الرضا که در میان مردم محبوبیت بسیار داشت ریاکارانه نزدیک کند. از همین رو توطئه ولایتعهدی آن حضرت را به اجرا گذاشت و امام رضا را به نزد خود در مرو دعوت کرد. این توطئه امام را در موقعیتی قرار داد که اگر این پیشنهاد را نمی‌پذیرفت به‌لحاظ سیاسی خلع‌سلاح و در میان مردم منزوی می‌شد. و اگر می‌پذیرفت به‌مثابه مشروعیت دادن به مأمون بود، و او می‌توانست به سهولت بیشتری توطئه‌های بعدی خود را برای نابود کردن جنبش به مرحله اجرا بگذارد. امام رضا (ع) با آگاهی نسبت به ماهیت این توطئه و به‌منظور تبدیل آن برای فرصتی برای افشای دشمن و کسب دستاوردهایی در جهت گسترش جنبش و آرمان اسلام انقلابی عازم خراسان شد و از آنجا که می‌دانست قدم در راهی بی‌بازگشت می‌گذارد، هنگام عزیمت با خانواده‌اش وداع کرد و به صراحت گفت دیگر او را نخواهند دید. کارزار روشنگری سپس در تمام طول این سفر طولانی ادامه داشت و راویان نقل کرده‌اند که هنگام ورود کاروان حضرت رضا به شهر بزرگ نیشابور صدهزار تن گرداگرد هودج او را گرفته بودند، و از همه سو او را گلباران می‌کردند، امام رضا (ع) در سخنان آن‌روز خود با مردم توحید را به‌نقل از پدر و اجداد پاکش و در نهایت به‌نقل از پیام اکرم و کتاب خدا چنین بیان کرد: کلمه لااله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی. یعنی کلمه توحید دژ استواری است که هرکس در آن داخل شود از عذاب خدا ایمنی یافت. حضرت رضا دوباره پس از طی مسافتی توقف کرد و دوباره مردم را فراخواند و درباره حصن حصین و دژ استوار توحید افزود «به شرطها و شروطها و انامن شروطه ها». یعنی که ورود به این دژ استوار و پناه یافتن در آن شروطی دارد و من از شروط آن هستم. یعنی که دم زدن از توحید صوری نیست و شرط آن پذیرش و گردن نهادن به رهبری انقلابی و مردم گراست که مصداقش در شرایط آن روز امام رضا علیه‌السلام بود. راویان تاریخ این سخن حضرت رضا در میان آن جمعیت انبوه را رو دررویی آشکار با نظام جبار و برانگیختن مردم به مقاومت و روشن کردن راه آنان در برابر ستم حاکم دانستند. از آن پس امام رضا علیه‌السلام در هر جا و در هر فرصتی به‌رغم تمامی محدودیتهای رسمی پرچم پایداری و آرمان عدالت خواهانه اسلام انقلابی و مردم گرا را رودرروی جباریت حاکم بر می‌افراشت. از این‌که می‌فرمود رحم الله عبدا احیا امرنا. خدا بر آن بنده رحمت آرد که امر و آرمان ما را زنده کند.
کار به جایی رسید که پس از گذشت سه سال مأمون دریافت که توطئه ولایتعهدی به ضد خودش تبدیل شده و پایه‌های حکومتش را به لرزه انداخته است از این‌رو در سال 203 هجری امام رضا علیه‌السلام را طی توطئه‌ای مسموم کرد و به‌شهادت رساند.
مشهد زیارتگاه امام هشتم علی ابن موسی الرضا (ع)
حرم حضرت رضا علیه‌السلام در وسط شهر مشهد است. مساحت داخلی حرم104 متر مربع و ارتفاع گنبد آن تقریباً 46متر است. اطراف حرم بناها و شبستانهای زیبا و متعددی دارد. اطراف این شبستانها بناهای دیگری مانند صحن عتیق در قسمت شمالی و صحن جدید در قسمت شرقی و موزه در قسمت جنوب شرقی و مسجد گوهرشاد در جنوب حرم برپا شده است.
تاریخچه ساخت حرم امام رضا در مشهد
ساختمان حرم طی چهار مرحله و به دست چهار بانی انجام شده است. اولین بنا، قبه هارونی به امر عبدالله مأمون بنا شده است. این قبه پس از چندی خراب و دومرتبه به امر سلطان محمود غزنوی ساخته شد، این بنا هم بر اثر تجاوزات قبایل ویران شد. در سومین مرتبه سلطان سنجر سلجوقی به ساختن این بنا مبادرت نمود ولی بنای سوم هم در فتنه چنگیز و مغول ویران شد و بنای چهارم که هم‌اکنون برقرار است توسط سلطان الجایتو بهادرخان ساخته شده است. در زمان شاه طهماسب صفوی گنبد و مناره آن را با روپوش طلا تذهیب نمودند. به‌علاوه صحن عتیق از بناهای دوره شاه طهماسب می‌باشد. شاه عباس و سایر سلاطین صفوی نیز در آبادی صحن عتیق و سایر بناهای آستانه به نوبه خود اقداماتی کرده‌اند و نادر شاه افشار نیز مناره‌ای شبیه به مناره شاه طهماسب در مقابل آن ساخت. صحن جدید به دستور فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. در داخل حرم امام رضا بنایی است به شکل مربع که طول و عرض آن10متر (ده گز) و روی آن گنبد واقع شده که از خارج با طلا پوشیده شده و از داخل آیینه کاری است.
شهرستان قوچان
شهرستان قوچان موقعیت:
شهرستان قوچان از شمال به شهرستان درگز و کشور ترکمنستان، از شرق به چناران از جنوب به‌سر ولایت و از طرف غرب با استان خراسان شمالی همسایه است.
قوچان آب و هوا:
آب و هوای شهرستان قوچان بواسطه وجود ارتفاعات هزار مسجد و کوه آلا داغ و شاه جهان در تابستان معتدل و در زمستان بسیار سرد است. ریزش برفهای زیاد مسیر اغلب روستاهای این شهرستان را در طول زمستان می‌بندد. می‌توان گفت این منطقه شش ماه زمستان است، با بارش فراوان برف و باران. اغلب مناطق این شهرستان کوهستانی است و به همین خاطر رودهای فصلی فراوانی در آن جاری است. تنها جلگة باریکی در اطراف رودخانه اترک تا انتهای بخش شیروان وجود دارد. در مناطق جلگه‌ای این شهرستان مردم برای تأمین آب قنات حفر می‌کردند.
قوچان کوهها و ارتفاعات:
ارتفاعات شمال کوه هزار مسجد دنبالة رشته ارتفاعات اصلی الیرز است که در منطقهٴ قوچان از خاور گیفان تا گردنهٴ الله‌اکبر کشیده شده است و در گردنهٴ به کوه الله‌اکبر معروف است. رشته دیگری از همین سلسله جبال در جنوب گپی کبکان تا شمال تبادکان امتداد دارد. این کوه در نقاط مختلف اسامی گواگونی دارد از جمله: کور داغ، قره تپه، داش بلاغ و بیوک داغ. ارتفاعات جنوبی دنبالة کوه آلاداغ به سمت غرب کشیده شده و به کوه بنیاکوه وصل می‌شود. این رشته کوهها دره‌ها و گدارهای بسیاری دارند که برخی صعب العبور می‌باشند.
ساکنان شهرستان قوچان:
شهرستان قوچان مأمن طوایف چادر نشین بوده است. طوایف زعفرانلو، پیچرانلو و میلانلو از جمله این طوایف هستند.
تقسیمات شهرستان قوچان:
شهر قوچان مرکز شهرستان قوچان است. از 11 بخش یا دهستان به نامهای دغایی، خرق، کهنه، فرود، شهرکهنه، جعفر آباد، فاروج، مایون، چری، دولت خانه و مزرج تشکیل شده است.
شهرستان قوچان از 3 بخش تشکیل شده است به نامهای: حومه، باجگیران و شیروان. این سه بخش بیش از 434 آبادی و شهرک بزرگ و کوچک را شامل می‌شوند.
قوچان پیشینهٴ تاریخی:
شهر قوچان در زمان باستان به نام خبوشان و خوجان معروف بوده است، ان را با شهر باستانی اشک یا ارسکه هم یکی دانسته‌اند. این شهر را استوا نیز نامیده‌اند. شاه عباس اول برای جلوگیری از تاخت و تاز ازبکان و ترکمن ها به نواحی شرقی ایران، چند طایفه از کردهای جنگجو را برای حفاظت از مرزها به این منطقه منتقل کرد.
شهر قوچان در زلزله شدید سالهای 1311 و 1312 ه.ق.ویران شد و حدود ده‌هزار نفر در این دو واقعه کشته شدند. در سال 1313 ه.ق.شهر قوچان فعلی دوباره احداث گردید.
خرابه‌های قوچان زلزله‌زده، تقریباً 12کیلومتری شمال شرقی قوچان فعلی است. چون بنای شهر قوچان با کمک محمد ناصرخان زعفرانلو معاصر با ناصرالدین شاه قاجار بنا گردید به این جهت نام اولی آن را ناصری می‌گفتند. محمد ناصرخان اراضی قوچان فعلی را به رایگان به مردم داد و آنان را برای ساخت و ساز خانه و محل کسب تشویق و کمک کرد، تا شهر قوچان با معماری و ساختار جدید تشکیل شود.
سایر مناطق همنام با قوچان
قوچان: دهی است از دهستان قلعه عسکر بخش مشیز شهرستان سیرجان در استان کرمان
قوچان: دهی است از دهستان لار بخش حومه شهرستان شهر کرد.
شهرستان نیشابور
حمزه اصفهانی نام اصلی ان را «نیک شاپور» گفته است. و بنای نیشابور را از شاپور اول دانسته‌اند. در دوره یزدگرد دوم (438 - 457 م) نیشابور مدتی محل اقامت او بوده است.
نیشابور را مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان سال (26-35 ه. ق.) فتح کردند.
در ابتدای دوره اسلامی، وسعت و عظمت نیشابور به حدی بوده است، که اعراب ان را «ام البلاد» - مادر شهرها- می‌گفتند و شهرتی جهانی داشت. نیشابور یکی از شهرهای آباد و از جملهٴ پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران بود. نیشابور در قبل از حمله مغول در حدود یک میلیون جمعیت داشته است که با 12هزار قنات شهری با روستاهای آباد و سرسبز ساخته بودند. آثار و علائمی که در اطراف شهر کشف شده نشان می‌دهد که وسعت شهر چند برابر وسعت فعلی بوده است.
نیشابور در سال (618 ه. ق.) با هجوم مغولان ویران و مردمان آن قتل‌عام شده‌اند. مغولان شهر را محاصره کردند. و آن را گرفتند و هر موجود زنده‌ای را که یافتند کشتند و شهر را با خاک یکسان کردند. پس از حمله مغول دیگر هیچ‌گاه نیشابور نتوانست مقام گذشته خود را به دست آورد
شهرستان نیشابور: آب و هوا و طبیعت
شهر نیشابور مرکز این شهرستان است.
آب و هوای شهرستان نیشابور
آب و هوای ناحیه نیشابور نسبت به پستی و بلندی در شمال و جنوب آن متفاوت است، به این ترتیب که هوای سرولایت، قدمگاه، فدیشه و حومه معتدل و هوای دهکده‌ها و بخشهایی که در کوه و دره‌های بینالود واقع شده‌اند سرد است، لیکن عشق آباد و طاغنکوه که در جنوب این شهرستان قرار دارند شوره زار و گرمسیر است به‌خصوص در فصل بهار و پاییز بادهای شدیدی در این محل می‌وزد.
در شمال شهرستان نیشابور رشته ارتفاعاتی به نام بینالود هست که از شمال غربی سرولایت و تا جلگه رخ امتداد دارد. رشته کوه بینالود حد طبیعی بین شهرستان مشهد و نیشابور است. مهمترین قلل آن به بلندی 3432متر است. ارتفاعات دیگری در قسمت جنوب غربی شهرستان نیشابور به نام طاغنکوه و کوه جسته است که حد فاصل بین شهرستان سبزوار و نیشابور است و مرتفع‌ترین قلل آن 2184متر می‌باشد، در منطقه نیشابور رودخانه مهمی که دائماًجریان داشته باشد وجود ندارد چند رشته رودهای محلی که در موقع بهار از کوه بینالود سرچشمه گرفته و قراء و قصباتی را که در مسیر آنها واقع است مشروب می‌نمایند عبارتند از رودخانه «فاروب‌رمان»، رودخانه دررود، فرزدق، شمس آباد، بوژآباد، نیردباد بالا و پایین
شهرستان کاشمر: موقعیت
کاشمر از شرق به شهرستان تربت حیدریه، از شمال به شهرستان نیشابور، از غرب و شمال غربی به شهرستان سبزوار و کویر جندق، از جنوب بکوه یخاب و بلوک بجستان و شهرستان گناباد محدود است.
کاشمر: تاریخچه
کاشمر که در گذشته نام ترشیز یا طرتیت را داشته است، بخشی از ولایتی به نام بوشت بوده است، در این شهرستان نیز بر اثر پیش آمد و حوادث تاریخی مانند حمله اسکندر و غلبه اعراب و هجوم قبایل مغول و تاتار و ترکمن، نژادهای مختلفی در کنار هم قرار گرفته‌اند، که در حال حاضر هم در گوشه و کنار این شهرستان مانند ایور عرب و ترکمن و قریه موشک آثار نژادهای تاتار و ازبک و مغول دیده می‌شود.
شهر کاشمر در سال 520 هجری قمری، توسط سلطان سنجر سلجوقی محاصره و غارت شد. این شهر همچنین یکی از مراکز مهم اسماعیلیان بوده است.
شهر کاشمر در زمان نادرشاه افشار نیز شاهد حوادثی بوده است. از جمله این‌که نادر شاه افشار عده‌یی از طوایف بختیاری را به بعضی از قراء این شهرستان مانند نامق و غیره کوچ داد، که به مرور زمان آنها با طوایف مختلف این شهر آمیختند و امروزه به‌صورت قوم واحدی درآمده‌اند.
شهرستان کاشمر: آب و هوا و طبیعت
شهرستان کاشمر به علت پستی و بلندی در مناطق مختلف آب و هوایی گوناگون دارد. در قسمت شمال شرقی هوایش سرد و مرطوب و زمستان آن طولانی است. در شمال غربی هوا معتدل و آبهای گوارایی دارد در اطراف شهر کاشمر اما هوا گرم سیری و سالم با آب گوارا است و در قسمتهای جنوب شهرستان بواسطه مجاورت با کویر نمک، هوا بسیار گرم و خشک و آبها عموماً شور است.
شهرستان کاشمر به‌طور کلی دارای دو رشته ارتفاعات است. رشته شمالی، از بلوک خواف شروع و از شمال تربت حیدریه گذشته در گردنه محمد میرزا جاده شوسه اصلی مشهد به زاهدان را قطع و تا قریه حصار، آخرین حد تربت حیدریه، امتداد دارد سپس به طرف غرب کشیده شده است در این رشته کوه یک سلسله کوهها و تپه ماهورهای مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی در حدود عطائیه و شادی وجود دارد. و همچنین در قسمتهای بلوک کوه سرخ کوههای مربوط بدوران چهارم زمین‌شناسی هستند که هنوز قله‌های مخروطی شکل آن دیده می‌شود، مانند کوه آتش‌فشان در شمال قریه ریوش، که بومیان هم آنجا را آتشان می‌خوانند. کوه باغدشت پوشیده از درختچه‌های چاتلانقوش و بادام زیادی بوده است که از سال 1308 به بعد مردمان فقیر برای تهیه ذغال و سوخت زمستانی خود، به‌تدریج بیشتر درختان را قطع نموده‌اند. در قسمت غربی کوه سرخ قله آتش فشانی هست که آب گرم معدنی از دامنه آن جاری است.
از دیگر کوههای معروف کاشمر، کوه دروند و کوه گرماب است که مرکز رشته کوه شمالی منطقهٴ شهرستان کاشمر است و دارای قلل مخروطی آتش فشانی است و چشمه آب گرم از زیر آن جریان دارد. دوم رشته جنوبی که ازکال رودنجی شروع و به کوه یخاب ختم می‌شود این رشته که معروف به کوه مغان می‌باشد از جمله کوههای بسیار قدیمی است که سالیان دراز در زیر آب دریای کم عمق آسیای مرکزی پنهان بوده است، پس از چین خوردگی خلیج فارس از زیر آب بیرون آمده و دارای تپه‌های گچی است. آب در این رشته کوه بندرت یافت می‌شود و اگر بشود تلخ و شور است و قابل خوردن و کشت و زرع نیست.
شهرستان کاشمر را از حیث پستی و بلندی به چهار منطقه مختلف می‌توان تقسیم نمود.
قسمت اول منطقه کوهستان شمالی است که اصلاً جلگه وجود ندارد.
قسمت دوم لب کویر که دارای پستی و بلندی هایی است نمی‌توان آن را جلگه نامید به واسطه کمبود جمعیت در این ناحیه و کمی آب چندان مورد توجه نیست.
قسمت سوم قسمت جنوبی دارای دشت حاصل خیزی است که از شرق سعدالدین شروع و به دهنه کوه رودنجی تا مقابل شمس آباد محولات کشیده شده است.
قسمت چهارم: جلگه مهم و حاصلخیز آباد پرجمعیت این منطقه که شهر کاشمر و قراء و قصبات مهم و قناتهای زیاد با زمینهای مستعد برای کشاورزی با آب و هوای معتدل است.
در قسمت جنوب غربی شهرستان کاشمر یعنی از مقابل یونسی تا غرب سعدالدین کویر نمک است که از بقایای دریاچه سابق است.
شهرستان کاشمر رودخانه دائمی ندارد. فقط در فصل بهار از دره‌های کوهستانی شمالی نهرهایی از آب برف و باران تشکیل و در فصل تابستان خشک می‌شود. مهمترین رودخانهٴ فصلی کاشمر، از چشمه سارهای دره مرکزی کوه سرخ در شمال ریوش سرچشمه می‌گیرد.
تربت‌جام
تربت‌جام به‌دلیل وجود مقبره شیخ جام (یکی از عرفای قرن پنجم هجری قمری) در این شهر، به تربت‌جام شهرت یافته است. جامی یکی دیگر از شعرای معروف ایران نیز به این شهر منسوب است. آثار تاریخی به جا مانده در این شهر به قرون هشتم و نهم هجری قمری تعلق دارند.
تربت‌جام: زبان به‌طور کلی زبان مردم این سامان فارسی است فقط در پشت کوه درونه زبان بلوچی بین خودشان متداول است.
در قسمت کوه سرخ نیز پاره‌ای اصطلاحات محلی وجود دارد که ممکن است از ریشه زبان فارسی ساسانیان باشد، که با تمام تحولات تاریخی مانند غلبه عرب و مغول ریشه زبان فارسی تا کنون محفوظ مانده است.
تربت جام: آب و هوا و طبیعت
تربت‌جام در یک دهلیز بین کوههای شاه نشین و کجرود و کوه بزک واقع شده است و از طرف شرق محدود است به رودخانه هریرود که مرز ایران و افغانستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. هوای آن گرم و در نزدیکی پل جام و قلعه حمام، سوزان و غیرقابل تحمل است. از طرف غرب به خواف غرب اتصال داشته، که بادهای سختی در آن جریان دارد و تولید گرد و غبار می‌کند.
بین تربت‌جام و جنت آباد رشته ارتفاعاتی است که از شمال غربی بطرف جنوب شرقی امتداد داشته که قله آن معروف به کوه شاه نشین است و2163متر ارتفاع دارد، عرض این کوه 49920متر و دارای دره‌های متعددی است که بهم اتصال دارد و قابل عبور است. کوه بیزک که دنباله کوههای بینالود می‌باشد و در غرب تربت‌جام واقع است جلگه با خرز را از جلگه جام جدا می‌کند. قرایی که در دامنه این کوه قرار دارند دارای هوای سالم و آب شیرین می‌باشند.
جام رود که در شمال بند فریمان و بالا جام و میان جام سرچشمه گرفته پس از مشروب نمودن جلگه جام از شمال شرقی جام عبور نموده در نزدیکی پل جام رود (دوآب) به هریرود متصل می‌گردد. آب این رود در قسمت بالا جام فقط در ماه اول سال جریان داشته لیکن در قسمت پایین جام همیشه آب جریان دارد. هریرود که مرز ایران و افغانستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد از شرق این شهر جریان دارد.
تربت حیدریه
تربت حیدریه از طرف شرق به خط مرزی ایران و افغانستان محدود است و از طرف شمال به ارتفاعات جنوبی تربت‌جام از شمال غربی به شهرستان نیشابور و از غرب به شهرستان کاشمر و از جنوب به قاین از شهرستان بیرجند و شهرستان گناباد محدود است.
تربت حیدریه: تاریخچه
نام تربت حیدریه در گذشته ”زاوه“ بوده است. شیخ حیدر عارف معروف در قرن هفتم هجری قمری، در این شهر زندگی می‌کرده است. به احتمال زیاد به علت وجود آرامگاه این عارف بزرگ نام شهر از زاوه به تربت حیدریه تغییر یافته است. قدمت این شهر از روی آثار تاریخی به جا مانده به دوران ساسانیان بر می‌گردد.
تربت حیدریه نگهبان دروزاه‌های شرقی نادر شاه
در زمان نادرشاه افشار شش هزار خانوار از طوایف بلوچ و چهار هزار خانوار از طوایف قراتاتار و یکهزار خانوار عرب و بعضی طوایف مختلف بنواحی تربت کوچانده شدند تا در برابر هجوم طوایف افغان ایستادگی کنند. اختلاط این اقوام به زبان مردم تربت تنوع بخشیده است.
تربت حیدریه: زبان
طوایفی که به این منطقه کوچانده شدند، زبان خود را حفظ کرده و بزبانهای فارسی بلوچی، عرب، افغانی و ترکی سخن می‌گویند.
تربت حیدریه: آب و هوا و طبیعت
آب و هوای شهرستان تربت حیدریه در بخشها و کوهپایه و جلگه‌های وسیع اختلاف زیادی در فصول چهارگانه با هم دارد.
الف - بخش کدکن، در سراسر شمال شهرستان تربت حیدریه واقع و نسبت به تمام بخشها و دهستانها سردسیر است.
ب - جلگه زاوه و دهستان بالا ولایت و حومه شهر هوای معتدل دارند و انواع میوه در آن به‌عمل می‌آید و ییلاقهای بسیار خوبی دارند. اما پایین ولایت نسبتاً گرمسیر است.
تربت حیدریه: معادن
تربت حیدریه دارای معادن سنگ مرمر است، که شرق تربت حیدریه در جلگه زاوه دامنه کوه سرخ واقع است.
معدن مس در کوه جعفر مشهدی در جنوب شرقی تربت حیدریه واقع است.
معدن ذغال‌سنگ در کوه ساق و معدن زاج سیاه بین محولات و ازغند قرار دارد.
تربت حیدریه: رودها
رودخانه کال سالار از 25کیلومتری شمال تربت حیدریه از گدار سرخ بالای کامه بالا، سرچشمه گرفته و به رودخانه کسگک می‌ریزد.
رودخانه صبی که از شرق به غرب جاری است و از شمال شیخ آباد در جلگه زاوه سرچشمه گرفته است.
رود مهجن یا رود معجن معروف به رود ازغد در هزارگزی شمال غربی تربت از چشمه زندگی سرچشمه گرفته از غرب بطرف شرق جریان پیدا کرده و در مسیر خود آبشاری را تشکیل می‌دهد که29متر ارتفاع دارد.
رودخانه سرخ آباد، سرچشمه آن از15 کیلومتری غرب تربت و2کیلومتری جنوب بایک می‌باشد که بطرف شادمهر جریان دارد.
رودخانه قلعه جق، تقریباً در 25 کیلومتری شمال غربی تربت از کوههای بایک و 2کیلومتری جنوب فدیهه سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر می‌شود
رودخانه شصت دره، از12کیلومتری شمال غربی تربت سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر می‌گردد.
تربت حیدریه، ارتفاعات و کوهها
رشته ارتفاعات بزرگی از جنوب باختری تربت‌جام شروع شده و جلگة جام را جلگة طیبات جدا می‌کند و تا دهانهٴ سنگ نگر و قریه چهار تکاب ادامه می‌یابد. از این نقطه این رشته کوه به دو رشته کوه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.
رشته کوه شمالی از قریة چهار تکاب تا قریة قرقناتوبیک به تپه ماهورهای مختلف تقسیم شده و بعد رشته اصلی سر جام را تشکیل می‌دهد. و در نتیجه جلگه رخ را از دهستان سرجام و بیوه ژن جدا می‌کند. این کوه دنبالة کوههای نیشابور و شاه جهان است
رشته جنوبی که از دهانهٴ سنگ نگر شروع می‌شود در شمال دولت آباد معروف بکوه جام است و بالاخره دنباله‌اش به سرخ کوه و کوه میش در جنوب سبزوار است وصل می‌شود.
رشته کوههای شرق و جنوب شرقی از چاه قلعه نزدیکی هشتادان شروع می‌شود و پس از طی مسیری طولانی در جنوب بوری آباد در جنوب غربی تربت‌جام تمام می‌شود.
شهرستان فریمان
فریمان موقعیت:
شهرستان فریمان از شمال به شهرستان مشهد، از شرق به تربت‌جام از جنوب به تربت حیدریه و از غرب به بخش جلگة رخ از شهرستان تربت حیدریه و احمد آباد از شهرستان مشهد محدود شده است.
شهرستان فریمان تقسیمات کشوری:
شهر فریمان مرکز این شهرستان و شهرهای دیگر آن قلندرآباد، سفید سنگ و فرهاد گرد هستند.
بخش شهرستان فریمان شامل دهستان بالا بند، دهستان سنگ بست و دهستان فریمان، دهستان بیوه زن، احمدآباد، سرجام، و پایین ولایت است. شهرهای این بخش فریمان و فرهادگرد هستند
بخش قلندر آباد شامل دهستان سفید سنگ و دهستان قلندرآباد است
فریمان کوهها و رودها: در 75 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد. دو رشته کوه اطراف فریمان را گرفته‌اند. قله‌های کیلاق با حداکثر ارتفاع 2942 متر و کوه بی‌بی غیب با ارتفاع 2881 متر، قله النگ با ارتفاع 2605 متر و قله دال با ارتفاع 2219 متر بلندترین قله‌های این رشته کوهها هستند.
رودخانه‌های فریمان، سنگ بست، قلندرآباد، کلاته، درمنه، قپاق و گل بنفشه مهمترین رودهای محلی این شهرستان هستند، تعدادی رودهای فصلی هم در فصل بهار از دامنهٴ کوهها به سمت جلگه‌ها سرازیر می‌شوند.
فریمان پیشینهٴ تاریخی:
منطقه فریمان در گذشته منطقهٴ اسفنج یا اشنید نام داشت. این منطقه از مناطق عمومی نیشابور در قدیم بوده است. و مرکز این منطقه فرهادگرد یه شهر فرهاد بود. که اکنون از طرف غرب فریمان به حومه این شهر وصل شده است.
در محل چشمه آب گرم در شاهان گرماب در نزدیک فریمان کتیبه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد در سال ۱۰۸۷ هجری قمری بنایی به دستور شاه سلیمان صفوی فرزند شاه عباس دوم در این مکان ساخته شده است.
فریمان مرکز شهرستان فریمان است. این شهر دارای چهار دهستان به نامهای بیوه زن، احمدآباد، سرجام و پایین ولایت است بیش از 373 آبادی دارد.
فریمان از دیر باز مرکز طوایف بربری و تیموری بوده است.
فریمان نام مشترک چند شهر و ده دیگر نیز هست.
فریمان: نام روستایی در استان گلستان بخش زیارت خواسته رود
فریمان: دهی از دهستان میان آباد شهرستان اسفراین از توبع بجنورد
محلهای تاریخی در فریمان:
بنای تاریخی مذهبی عشق آباد: مرقد سید نظام الدین از نوادگان امام سجاد (ع) مربوط به دوره تیموری در روستای عشق آباد قرار دارد.
مقبره ارسلان جاذب و میل ایاز
ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس و یکی از دو سردار سلطان محمود غزنوی است که در مدخل جنوبی دشت توس در محل سنگ بست رباطی بنا نهاد و گورخود را نیز در میان آن رباط ساخت سال 419 ه. ق یا 420 ه. ق وفات یافت و در همان مکان به خاک سپرده شد.
رباط سنگ بست: رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برجهای دیده‌بانی و نگهبانی است. نیم برجهایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن وجود دارد. این رباط به فاصله کمی از مقبره ارسلان جاذب، برج معروف به «میل ایاز» قرار دارد. از ایاز به‌عنوان مقرب دربار سلطان محمود غزنوی یاد شده است. بنای آجری میل ایاز بر روی صفحه‌یی چهار ضلعی ساخته شده است و در ساختار داخلی آن 101 پله تعبیه شده است.
رباط تاریخی فریمان: مربوط به دورهٴ صفویه است
ایوان رزمگاه: در 52 کیلومتری فریمان و در روستایی به نام رزمگاه واقع شده است و می‌گویند محل نبرد رستم و اسفندیار بوده است. این بنا که اکنون تنها ایوان آن به جای مانده شامل یک بنای مربع (گنبد خانه) و ایوان متصل به ضلع قبله آن بوده است. در مجموع طرح معماری و تزئینات و قاب بندیهای گچی باقی مانده در زیر ایوان بنا، همسان سنت معماری خراسان در قرنهایهای هشتم تا یازده هجری است.
شهرستان درگز
درگز، یا دره گز در اصل (درر گز) تلفظ می‌شود.
نام قدیم درگز «محمدآباد» بوده است. می‌گویند نادر شاه افشار در نزدیک همین محل متولد شده است.
درگز، موقعیت:
از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از شرق به شهرستان سرخس از جنوب غربی به شهرستان قوچان محدود است.
در دوران هخامنشیان در گز تحت سیطره آنها قرار داشته است و در دوران اشکانیان مرکز حکومت اشکانیان بوده است
درگز: آب و هوا و طبیعت
شهرستان در گز به‌دلیل این‌که در داخل کوه هزارمسجد واقع است هوای آن سردسیر و بخش حومه و قسمتی از آبادیهای آن که در جلگه واقعند هوای آنها نسبتاًگرمسیر است.
شهرستان در گز ارتفاعات
درگز دارای دو رشته ارتفاعات است، که از طرف شرق امتداد داشته و در هر محلی به اسامی مخصوص نامیده می‌شود. قله اصلی آن هزارمسجد است. گردنه معروف الله اکبر در این کوه واقع است. زرین کوه از رشته‌های دیگر هزار مسجد است
شهرستان درگز رودخانه‌ها
شهرستان در گز دارای دو رشته رودخانه دائمی است، که از کوههای هزارمسجد سرچشمه می‌گیرند.
- رودخانه زنگالو که سرچشمه اصلی آن از کوه هزارمسجد و جریان آن از شمال غربی به طرف جنوب شرقی است. این رودخانه قسمتی از خاک ترکمنستان را مشروب کرده و مجدداً داخل خاک ایران می‌شود.
- رودخانه درونگر که از کوههای امامقلی و شمخال سرچشمه می‌گیرد.
روی هم رفته منطقه درگز بواسطه ریزش باران و برف فراوان دارای رودخانه‌های فصلی زیادی است، که فقط در بهار آب دارند.
بخشهای شهرستان درگز: شهرستان درگز 5 بخش دارد شامل: حومه، نوخندان، چاپشلو، لطف آباد و کلات. شهرستان دره گز بیش از 200 روستا داشت که در روزگار حکومت آخوندها، بسیاری از این روستاها تخلیه شده و به جمعیت خوش نشین حاشیهٴ شهرها پیوسته‌اند.
سبزوار
سبزوار مرکز شهرستان سبزوار است و شامل بخشهای جغتای، جوین، خوشاب، داورزن، رود آب و ششتمد است.
جوین و خوشاب از جمله نامهای عامی است که در سایر بخشهای استان خراسان و دیگر استانهای ایران شهر یا دهستانهای هم نام دارد
سایر شهرها و روستاهای هم نام با جوین
جوین: ناحیه‌ای در خواف شامل چهارصد قریه است.
جوین: روستایی در سرخس
جوین: دهی از دهستان دشتابی بخش بویین شهرستان قزوین
جوین: روستایی است جزو اختر پشت کوه در فیروز کوه دماوند است.
سایر شهرها و روستاهای هم نام به خوشاب
خوشاب: دهی از دهستان بخش مرکزی رشتخوار
خوشاب: دهی از دهستان احمدآباد بخش فریمان مشهد
خوشاب: دهی از دهستان فیلاب بالا از بخش الوار گرمسیری خرم‌آباد
خوشاب: دهی از دهستان انگهران بخش کهنوج در جیرفت
خوشاب: دهی از بخش ساردوئیه در جیرفت
خوشاب: دهی از دهستان سربنان بخش زرند کرمان
خوشاب: دهی است از دهستان طبس مسینا از بخش در میان در بیرجند
خوشاب: دهی از دهستان گلمکان بخش طرقبه در مشهد
خوشاب: دهی است در شمال غربی شهر ساری
خوشاب: دهی است از دهستان کلاترزان بخش رزاب سنندج
خوشاب: دهی از دهستان نجف آباد بیجار
خوشاب: دهی از دهستان خدابنده لوی بخش قروه شهرستان سنندج
سبزوار، موقعیت:
سبزوار در دامنهٴ کوه اندقان طبس واقع شده است. در شمال شهر سبزوار رودخانهٴ کال شور جاری است.
سبزوار سابقه تاریخی:
نام شهر سبزوار با بسیاری از داستانهای پهلوانی ایران باستان همراه است.
در کتابهای تاریخ مغول، تاریخ عصر حافظ، مجمل التواریخ گلستانه و تاریخ جهانگشا و تاریخ سیستان به سوابق شهر سبزوار اشاره شده است.
علامه دهخدا به‌نقل از فرهنگ آنندراج در مورد پیشنهٴ سبزوار نوشته است: «در قدیم الأیام شهری بزرگ در آن اراضی بوده جرید نام. اکنون جز ارکی از آن باقی نمانده و جعفر آباد، نام قلعه محکم در آنجا ساخته شده، به دست خوانین شادلو است. به یک فرسنگ فاصله در زیر دست آن جاده دزی خراب است و آن را دز سپید خوانده‌اند. چون سهراب عزم ایران کرده به آنجا رسیده، با هجیر مبارزت کردند».
در تاریخ بیهقی آمده است: سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته‌اند پسران ساسویه یزدجرد بود.
شهر سبزوار در حمله مغول به ایران به‌طور کامل ویران شد، و دوباره ساخته شد. همچنین شهر سبزوار در سال 737 ه.ق.پناهگاه و پایتخت سلسله سربداران بوده است. هم‌اکنون در سبزوار مسجد جامعی است که به دست خواجه علی مؤید آخرین حکمران سربدار بنا شده است. کتیبه‌ای در این مسجد پیدا شده است که تاریخ بنای آن را سال 1044 هجری قمری نوشته است.
سرخس
سرخس در شرق شهر مشهد و در کنار مرز ایران با کشور ترکمنستان قرار دارد.
آب و هوای سرخس:
هوای سرخس، سرد و خشک است. آب مزروعی این منطقه از رودخانهٴ هریرود تأمین می‌شود. هریرود برخی سالها خشک می‌شود. از همین رو به آن خشک رود هم می‌گویند.
محصولات کشاورزی سرخس:
سرخس محل کشت غلات بوده است. به‌خصوص کنجد و زیره در این محل به خوبی عمل می‌آید.
گوسفندان منطقه سرخس معروف به قره گل هستند و پوست آنها گران قیمت است.
قدمت سرخس
قدمت سرخس به دوران ساسانیان می‌رسد و روزگاری از کانونهای علم و دانش بوده و به واسطه مدارس و کتابخانه‌های متعدد، شهرت فراوانی داشته است. ولی مانند سایر نواحی خراسان، در طول تاریخ صدمات فراوان دیده است. در حمله مغول به ایران، در سال 617 هجری قمری سرخس نیز مورد غارت و ویرانی قرار گرفت. همچنین سرخس مورد هجوم و تصرف ترکمانان نیز بوده است.
شیروان
شیروان به‌معنی نگهبان و محافظ شیر است. در ایران شهرهای دیگری به همین نام وجود دارد. از جمله شیروان در آذربایجان که زادگاه خاقانی شاعر معروف است. و شیروان در استان ایلام در بخش چرداول. و شیروان محله در شهرستان تنکابن.
حدود شهر شیروان:
شهر شیروان در حال حاضر جزو شهرستان قوچان است. که از شمال به به بخش باجگیران و دهستان گیفان شهرستان بجنورد و از باختر به شهرستان بجنورد و از جنوب به بخش مانه و از خاور به بخش حومه قوچان محدود است. رود اترک در جنوب شیروان جاری است.
شیروان، سابقه تاریخی
با توجه به آثار و بناهای تاریخی، از جمله قبور زرتشتی که در نقاط مختلف این شهرستان وجود دارد می‌توان گفت که این منطقه قبل اسلام هم مسکونی بوده است، ولی درباره تاریخ قبل از اسلام این شهر و مردم آن، به‌طور دقیق در کتب تاریخی نوشته نشده است.
شیروان، آب و هوا
آب و هوای شیروان به واسطه وجود رود اترک در جنوب آن، معتدل و مرطوب است
مردم شیروان
شیروان از دیرباز محل طوایف مختلف بوده است. از جمله طایقه‌های پیچرانلو، توپکانلو، زعفرانلو و میلانلو.
دهستانهای شیروان:
8 دهستان با 98 آبادی کوچک و بزرگ در بخش شیروان هست. دهستانهای باغان، دوین، فل‌جق، زیارت، زوارم، تکمران، میلانلو و گلیان.
مشاغل سنتی مردم شیروان:
کشاورزی و گله‌داری شغل عمده اهالی این منطقه بوده است. همچنین در کشاورزی محصول عمده این منطقه شامل غلات، بنشن و انگور بوده است.
صنایع دستی زنان قالیچه و پلاس بافی بوده است.
شهرستان چناران
چناران، موقعیت:
چناران از شمال به قوچان از جنوب به میان ولایت و درزآب، از غرب و جنوب غربی به گلمکان و شاندیز و از سمت شرق به رادکان محدود می‌شود.
شهرستان چناران از 111 آبادی، شهرک و روستا تشکیل شده است.
چناران نام مشترک برای شهرهای مختلف در ایران:
نام چناران به شهرستان چناران در استان خراسان رضوی اختصاص ندارد. در دیگر نقاط ایران نیز مناطق یا روستاهایی با نام چناران وجود دارد:
یکی از دره‌های آرتیمان تویسرکان چناران نام دارد. این نام به‌دلیل وجود درختهای چنار خود رو در این دره است.
چناران نام روستایی از دهستان سیاهرود حومه شهرستان دماوند است.
چناران: نام دهی از دهستان مرکزی بخش مراوه شهرستان گنبد قابوس است
چناران: نام قریه‌ای است در شهرستان نیشابور
چناران: دهی از دهستان کنار شهر بخش بردسکن شهرستان کاشمر
چناران: یکی از قریه‌های بافت در زنجان کرمان
چناران: دهی از دهستان خزل شهرستان نهاوند
چناران: دهی است از دهستان حسن آباد حومه شهرستان سنندج
چناران بیگلرخان: دهی در 50 کیلومتری غرب نهاوند همچنین روستای چناران بیگ میرزاخان در نزدیکی چناران بیگلرخان قرار دارد.
چناران، آب و هوا
رودخانهٴ چناران از دو رشته رود تشکیل می‌شود. یک رشته از نیشابور می‌آید و منبع آن فریزی است و رشته دیگر هم از سمت نیشابور می‌آید اما منبع آن اخلمد است.
چناران قدمت تاریخی:
در چناران، خرابه‌های شهر قدیمی منیجان، که منسوب به منیجه (منیژه) دختر افراسیاب است از قدمت و آبادی این منطقه خبر می‌دهد. چناران بارها به دلایل مختلف از سکنه خالی شده و یا جمعیت آن به‌شدت کاهش یافته است.
شهرستان کلات
معنی اسم کلات: قلعه یا ده بزرگی را که بر سر کوه یا تپه بلندی بنا کنند کلات می‌گویند.
کلات نامی عام در فرهنگ جغرافیایی ایران
در نقاط مختلف ایران کنونی و ایران قدیم بسیار با این نام برمی‌خوریم. کلات در شاهنامه نام شهری است در ترکستان، که فرود پسر سیاووش با مادرش آنجا می‌زیست. در شاهنامه همچنین از کلات خراسان نام برده شده است که در آن فرود برادر کیخسرو از دختر پیران منزل داشته، هنگامی که طوس سردار کیخسرو لشکر به ترکستان برد، فرود را شناخته و کشت و کیخسرو بر او غضبناک شد و گفت: نگفتم مرو از کلات جرم
که آنجا فرود است با مادرم
کلات: نام دهی است در حومه شهرستان مهاباد
کلات نادری: یکی از استحکامات نادرشاه افشار و از مستحکم‌ترین قلاع شمال شرق ایران.
کلات: دهی کوهستانی از توابع کاخک در گناباد
کلات: دهی از دهستان میان آباد بخش اسفراین شهرستان بجنورد
کلات: نام دهی 30 کیلومتری غرب کاکی در استان بوشهر
کلات: دهی در 12 کیلومتری جنوب بیدشهر در بخش جویم شهرستان لار
بخشها و روستاهای دیگر با ترکیب کلمه کلات در سراسر ایران وجود دارند. مثل کلاته رزان، کلات زنگوله، کلاته آب سفید، کلاته آبی، کلاته آتش، کلاته آخوند، کلاته آراز، کلاته آقا بیگ، کلاته آقانبی، کلاته ابوالقاسم، کلاته محمد، کلاته اتان، کلاته احمد، کلاته آهنگرها و...
شهرستان تایباد
تایباد معنی اسم: می‌گویند در اصل تایب آباد بود و تایباد مخفف آن است. برخی هم آن را طیبات خوانده‌اند.
تایباد موقعیت
از شرق به دشت خدنگ و هریرود و مرز افغانستان، از غرب به بخش حومه تربت حیدریه از شمال به کوه بیزک و تربت‌جام و از جنوب به کوههای باخرز.
این دو کوه مجاور افغانستان هستند و به‌دلیل صعب العبور بودن و کم آبی، محل کمین راهزنان بوده است.
تایباد موقعیت تجاری
تایباد از موقعیت تجاری مهمی برخودار است چون تمام واردات و صادرات و تبادلات ایران و افغانستان در گمرکات آن صورت می‌گیرد.
تایباد آب و هوا
هوای این بخش به‌دلیل مجاورت با کویر لوت گرم و دارای وزش بادهای شدید خشک و سوزان است. این بادها از سمت دشت معروف به دشت ناامید و از طرف سیستان از اوایل خرداد تا پایان مرداد جریان دارد.
آب مشکل اصلی مردم این منطقه است و به‌خاطر خشکیدن قنات ها بسیاری از زمینهای کشاورزی منطقه که از قنات ها تغذیه می‌شد متروکه شده است.
بخشهای شهرستان تایباد
این بخش از یوسف آباد، پایین ولایت باخرز، مشهد ریزه، میان ولایت باخرز، شهرنو، بالا ولایت باخرز تشکیل می‌شود. و بیش از 105 روستا و آبادی را شامل می‌شود.
شهرستان خواف
موقعیت خواف: از شرق به مرز افغانستان، از شمال به شهرستان تایباد و تربت حیدریه، از غرب به شهرستانهای رشتخوار و گناباد و از جنوب خراسان جنوبی محدود می‌شود.
خواف آب و هوا:
شهرستان خواف خشک و بدون آب است. در نقاط کوهستانی دو نهر فصلی بهاره آب است که به نام رود شور به خاک افغانستان می‌ریزد.
به غیر از شمال و شرق بخش قائن که کوهستانی است سایر نقاط خواف زمین هموار است و بواسطه وزش بادهای شدید مخصوصاً در فصل بهار و پاییز غبارآلود و پر گردو خاک است.
تقسیمات شهرستان خواف
خواف از چهار بخش به نامهای بالاخواف، میان خواف، پایین خواف و جلگة زوزن تشکیل شده است که جمعاً دراری 98 آبادی بزرگ و کوچک است.
شهرستان فردوس
فردوس موقعیت:
فردوس جنوبی‌ترین شهرستان استان خراسان رضوی است. که از شمال به شهرستان گناباد، از غرب به استان یزد، از جنوب و شرق به استان خراسان جنوبی محدود می‌شود.
فردوس آب و هوا
هوای شهرستان فردوس در بخش حومه و دهستانهای مصعبی، برون، مهویه، معتدل است و در بخشهای بشرویه و طبس گرم است.
شهرستان فردوس رودخانه دائمی ندارد. اساساً آبش از قنات تأمین می‌شود. دو رودخانه فصلی یخاب و بشو از کوههای بشرویه سرچشمه می‌گیرند و چند ماهی در سال بیشتر آب ندارند.
فردوس ارتفاعات:
حد فاصل گناباد و فردوس یک رشته ارتفاعات است که در نقاط مختلف اسامی خاص خود را دارد. مانند کوه سیاه، کوه عبدلی و کوه شش تو. رشته ارتفاعات کلات در شمال و شمال شرق فردوس قرار دارد. ارتفاعات دیگری در شمال و شرق و غرب طبس وجود دارد. این رشته کوه هم اسامی مختلف در نقاط مختلف دارد مثل کوه گلستانه در دستگردان، شتر کوه در دهستان کریت، و اسد آباد در غرب فردوس
فردوس معادن
معدن روی در جنوب فردوس، معدن گوگرد در اطراف چشمه آب گرم، معدن آهن در کوههای یخاب و کلات، معدن نفت بین قلعه هور و نصر آباد و دستگردان وجود دارد.
تقسیمات شهرستان فردوس
شهرستان فردوس به سه بخش به نام حومه، بشرویه و طبس تشکیل شده است. جمع شهرکها و روستاهای این منطقه به بیش از 453 می‌رسید. که در روزگار حاکمیت آخوندها بسیاری از روستاییان ناگزیر از ترک خانه و کاشانه شده و به خوش نشینهای حاشیهٴ شهرها تبدیل شده‌اند.
شهرستان گناباد
گناباد را گوناباد، گنابد و جنابذ یا جنابد نیر خوانده‌اند. همچنین نام سابق این شهر را «جونمید» گفته‌اند.
بنای شهر گناباد را به دوران هخامنشیان نسبت می‌دهند. قرائنی که برای این ادعا می‌آورند قابل‌توجه است: قبر پیران ویسه، قلعه فرود، و قلعه رستم و روستای معروف پشنگ.
شهرستان گناباد موقعیت
شهرستان گناباد از شمال به شهرستانهای رشتخوار و مه ولات و خلیل آباد، از شرق به استان یزد و از جنوب به شهرستان فردوس و از شرق به شهرستان خواف محدود می‌شود.
گناباد، آب و هوا
آب و هوای منطقه گناباد بستگی به دوری و نزدیکی به ارتفاعات متغیر است. در جنوب غربی‌منطقه کوهستانی و معتدل است. در شمال شرقی جلگه است و به کویر می‌رسد و هوای گرم دارد. آب منطقه عموماً از قنات ها تأمین می‌شد. هر چه به سمت کویر نزدیکتر می‌شویم آب شور می‌شود. حاشیهٴ کویر نمک مخصوصاً در دهستان لب کویر آبها عموماً شور است.
گناباد قنات ها
در بخش حومه گناباد قناتهای با طول 20 تا 30 کیلومتر و عمق نزدیک 100 تا 140 متر وجود دارد. حفر برخی از این قنات ها را به دوران پادشاهان هخامنشی نسبت می‌دهند.
ارتفاعات گناباد
رشته ارتفاعاتی از غرب این شهرستان به طرف شرق کشیده شده است که در هر بخش با اسمی شناخته می‌شود. از جمله: سیاه کوه، کوه میسور، به‌راه کوه، کوه چنگور، ترس کوه و کوه شتران. این کوهها عموماً در حد فاصل بین فردوس و بخش قائن تا گناباد هستند. کاخک زبیده، میان تکاب و بیدخت در دامنه شرقی این کوهها هستند.
گناباد رودخانه‌ها:
غیر از برخی آبر راههای فصلی، رودخانه مهمی در این شهرستان وجود ندارد. تنها رود این منطقه کالثور نام دارد که از کوه سرخ کاشمر سرچشمه گرفته و در کویر نمک می‌ریزد. آب آن برای کشاورزی هم مناسب نیست.
تقسیمات شهرستان گناباد:
از سه بخش تشکیل می‌شود، قسمت مرکزی، بجستان و کاخک. این شهرستان حدود 100 شهرک و روستا داشت.
شهرستان بردسکن
شهرستان بردسکن موقعیت: این شهرستان از شمال به بخش ششتمد و روداب از شهرستان سبزوار و از شرق به خلیل آباد و کاشمر، از جنوب به استان یزد و از غرب به استان سمنان محدود می‌شود.
بردسکن در دامنهٴ جنوبی کوه سرخ و کوه میش واقع شده است. هوای قسمت غربی این شهرستان گرم و سوزان است.
شهرستان بردسکن از سه بخش تشکیل شده و حدود 80 آبادی دارد. که در روزگار حکومت آخوندی بسیاری از این آبادیها متروکه شده و مردمانش در حاشیهٴ شهرهای بزرگ خوش نشین شده و روزگار سختی دارند.
شهرستان خلیل آباد
خلیل آباد – موقعیت
شهرستان خلیل آباد از شرق به کاشمر و مه ولات و از جنوب به بخش بجستان از شهرستان گناباد و از غرب به شهرستان بردسکن و استان یزد محدود می‌شود.
شهرستان خلیل آباد بخشها و روستاها
این شهرستان از دو بخش شش تراز و رستاق تشکیل شده است و بیش از 21 آبادی بزرگ و کوچک را شامل می‌شود.
خلیل آباد آب و هوا
بسته به دوری و نزدیکی به ارتفاعات آب و هوای این شهرستان متغیر است. آب و هوا در جلگه گرمسیری و در دامنهٴ ارتفاعات معتدل است. رودخانهٴ شش تراز تنها رود این شهرستان است، علاوه برآن آب مردم از چشمه سارها و قنات ها تأمین می‌شد.
خلیل آباد نامی برای شهرها و آبادیهادیگر
خلیل آباد نام بسیاری از دهات و شهرکهای دیگر هم هست از جمله:
خلیل آباد در دهستان بربرود الیگودرز
خلیل آباد دهی در دهستان چاپلق الیگودرز
خلیل آباد دهی از دهستان خسویه بخش داراب در فسا
خلیل آباد دهی از دهستان جوخواه در طبس
خلیل آباد دهی از دهستان مرکزی بخش فریمان مشهد
خلیل آباد دهی از دهستان آزادوار بخش جغتای سبزوار
خلیل آباد دهی از بخش زرین آباد ایلام
خلیل آباد دهی در بخش کنگاور
خلیل آباد دهی از دهستان زیدآباد در سیرجان
خلیل آباد دهی از دهستان محمدآباد سیرجان
خلیل آباد: دهی در حومه رفسنجان
خلیل آباد دهی از دهستان هیر در اردبیل
خلیل آباد دهی از دهستان بالاخواف تربت حیدریه
شهرستان رشتخوار:
شهرستان رشتخوار که در گویش محلی رشخوار هم گفته می‌شود از شمال و شمال شرقی و غربی به تربت حیدریه و از جنوب غربی و جنوب به گناباد و از شرق و جنوب شرقی به خواف محدود می‌شود. شهرستان رشتخوار دارای 2172 هکتار زمینهای عرصه جنگلی و 5 هکتار فضای سبز می‌باشد. این شهرستان دارای آب و هوای خشک و کویری بوده و فاصله آن با مشهد مرکز استان خراسان رضوی حدوداً 200 کیلومتر است.
شهرستان رشتخوار شامل 70 روستا، مزرعه، آبادی در دو بخش و 4دهستان است.
بخش مرکزی شامل دهستان رشتخوار و آستانه و بخش جنگل شامل دهستان جنگل و شعبه است.
رشتخوار - کوهها و رودها: ارتفاعات جنوبی جلگه زاوه به‌نام کوه دو شاخ و با خزر از شمال غربی به جنوب شرقی شمال دشت رشتخوار قرار گرفته و ارتفاعات خواف جنوب دشت را احاطه نموده و دشت معمور رشتخوار را در میان گرفته‌اند حال آن که منطقه صحرایی و خشک جنگل که وسعت قابل توجهی از مساحت شهرستان (نزدیک به 3/2) را تشکیل می‌دهد در جنوب غربی آن شکل متفاوتی با مناطق کوهستانی جلگه‌ای یاد شده دارد.
رشتخوار آب و هوا: این شهرستان آب و هوای خشک و کویری دارد.
تأثیر توده‌های باران زای غربی باعث ریزش باران در اواخر پاییز تا سراسر زمستان و اوایل بهار می‌گردد. در عین‌حال تاثیر نوع و جهت ارتفاعات نیز نقش قابل ملاحظه‌ای در نوع اقلیم منطقه بر عهده دارد، به‌طوری که جهت شمال غربی، جنوب شرقی ارتفاعات تا حد بسیار زیادی از شدت تاثیر توده‌های سرد شمالی کاسته است. در عوض خصوصیت دالانی دشت، باعث نفوذ هر چه بیشتر توده‌های باران زای غربی می‌شود.
رشتخوار پیشینهٴ تاریخی
آثار به جای مانده در قسمتهای مختلف این شهرستان، از دورهٴ خوارزمشاهیان، تیموریان و صفویه است.
شهرستان مه ولات
مه ولات موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی
مه ولات یکی از شهرستانهای استان خراسان رضوی به مرکزیت شهر فیض آباد است و از دو بخش مرکزی و شادمهر تشکیل شده‌است.
بخش مرکزی شهرستان مه ولات شامل دهستان مه ولات جنوبی به مرکزیت مهنه و دهستان حومه به مرکزیت عبدل آباد است.
بخش شادمهر شامل مه ولات شمالی به مرکزیت نوع آباد و دهستان ازغند به مرکزیت ازغند است
شهرستان مه ولات از شمال به تربت حیدریه، از شرق به رشتخوار و خواف، از جنوب به گناباد و از غرب به شهرستان خلیل آباد محدود است.
مه ولات آب و هوا و کوهها و رودها
جلگه و دشت مه ولات در اراضی شرقی کویر نمک و در قسمت جنوب غربی تربت حیدریه قرار گرفته و در سایه کوههای حصار رود معجن و ادامه کوههای قلعه جوق، بایگ سرخ آباد در شمال، کوههای ازغند، کوه سیاه، کوه فدافن در غرب مه ولات و کوه کبیر با جهت شمالی و جنوبی که حدفاصل جلگه‌های خواف و رشتخوار و گناباد به مه ولات پستی و بلندیهای این منطقه را تشکیل می‌دهند. شهرستان مه ولات رودخانه‌هایی دائمی دارد. از جمله رود حصار، رود معجن، رود سرخ آباد و کمال شور و از نظر اقلیمی منطقه‌یی گرم و خشک و بیابانی و کم باران است.
مه ولات با نامهای مختلف در تاریخ:
مه ولات را مه ولایت و محولات هم می‌نویسند. در متون قدیم با معانی مختلفی آمده است. از جمله آبادیها بهم پیوسته، ماه ولایت، ولایت ماه، و محو نمودن بت و بت پرستی در معنی آن گفته شده است. در کتاب تاریخ بیهقی، علی بن زید بیهقی از مکانی به اسم ولایت ماه نوشته است. فصیحی خوافی در سال 807 هجری قمری در کتاب مجمل خود نوشته است: «امرای تیمور تعدادی از اهالی محولات را قتل‌عام نمودند».
آثار باستانی و دیدنی در شهرستان مه ولات:
رباط زرنوخ: در ۳۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه به فیض آباد و در بخش مه ولات شمالی قرار دارد. بنا بر ویژگی‌های معماری قدمت این رباط به دوره صفویه می‌رسد.
مسجد جامع ازغند: در روستای ازغند از توابع دهستان ازغند بخش شادمهر و در فاصله ۳۲ کیلومتری شمال شهر فیض آباد واقع گردیده است. قدمت این مسجد به دورانهای ایلخانی و تیموری باز می‌گردد.
آرامگاه منسوب به شیخ ابوسعید ابی الخیر در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و ۷ کیلومتری فیض آباد در روستایی به نام (مهنه) قرار دارد که به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابو سعید ابی الخیر (پیر مهنه) است. وی از عارفان پرآوازه و بزرگ جهان تصوف قرن پنجم هجری است که در زاد بوم خود مهنه به خاک سپرده شد. مولف اسرار التوحید به صراحت محل دفن شیخ ابوسعید را میهنه خاوران ذکر کرده است که در حال حاضر این نقطه بیرون از مرزهای ایران است، اما نظر به ارادتی که اشخاص بسیاری به شیخ ابوسعید داشته‌اند در این امر مباهات نموده و محل آرامگاه وی را در مهنه شهرستان مه ولات می‌دانند.
کوه و آبادی ییلاقی اسفره (سبیره)
اسفره با نام محلی سبیره، نام آبادی و کوهی در غرب روستای دوغ آباد مرکز دهستان مه ولات شمالی است. کوه اسفره با ارتفاعی معادل ۱۱۸۸ در مغرب روستای دوغ آباد واقع شده‌است و از آن چندین رشته قنات سرچشمه می‌گیرد. مجموع این قنوات آبادی و باغستانی را به‌وجود می‌آورند که به آن سیبره یا اسفره می‌گویند. ناحیه منجل آباد که نزدیک قلعه یا تخت دختر است با باغ‌های بسیار انگور و انار از نقاط دیگر اسفره خوش آب و هواتر است.
بقایای قلعه چهل دختر
بر فراز ارتفاعات مشرف بر روستای احمد آباد شهرستان مه ولات قرار دارد. از خیل ابنیه فضای داخلی این قلعه که در قرون و سده‌های گذشته وجود داشته خبری نیست اما بقایای معماری آن منحصر به حصارهای سنگی در نمای بیرونی بنا است. این قلعه فاقد احتمالاً جزء قلاع اسماعیلیه در این منطقه بوده که به تدریج متروک و ویران شده است.
رباط خیرآباد
از توابع دهستان مه ولات جنوبی بوده و در فاصله ۲۱ کیلومتری شهر فیض آباد قرار دارد. با استناد به کتیبه گچبری شده بنا تاریخ ساخت این رباط به سال ۱۰۵۵ ه. ق بازمی‌گردد. همه این بناها متعلق به دوره صفویه می‌باشند.
دشت دانیال
این دشت وسیع دارای آبادی و قناتی است که پشت کوه اسفره قرار دارد و آب فراوانی دارد. بنا بر اقوال نام این دشت از این‌رو دانیال است که دانیال نبی مأمور آب دهی و پاکی آن بوده‌است. همچنین واژه اسفره به الهه بزرگ آب آناهیتا که یاری دهنده زنان در مذهب زرتشت بوده گفته می‌شده است.
آب انبار همت آباد
این بنا در روستایی به همین نام از توابع بخش مرکزی مه ولات و به فاصله ۱۴ کیلومتری شمال غرب شهر فیض آباد قرار گرفته‌است.
رباط زرمهر
این رباط در روستایی به همین نام از توابع بخش فیض آباد قرار دارد و بر اساس ویژگی‌های معماری متعلق به دوره قاجار است. این رباط وسعتی معادل ۶۰۰ متر مربع و زیر بنایی حدود ۴۵۰ متر مربع دارد. نمای بیرونی رباط زرمهر بسیار ساده و فاقد هر گونه عنصر تزئینی است.
رباط میاندهی
در میان روستای میاندهی واقع در ۲۳ کیلومتری جنوب شهر فیض آباد قرار دارد. بنا بر شواهد در دوره صفویه بنیاد شده است. این بنا با وسعتی معادل ۳۰۰ متر مربع، از نوع کاروانسراهای سرپوشیده زمستانی فاقد حیاط می‌باشد. نمای بیرونی آن ساده و بدون تزئینات بوده و دارای ۹ حجره است.
پل علی آباد
پل تاریخی علی آباد در روستایی به همین نام از توابع دهستان ازغند و در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال سه راهی شادمهر قرار گرفته‌است. پل علی آباد دارای ۵ دهانه است.
استان خراسان رضوی در سال ۱۳۸۳ از تقسیم استان خراسان به سه استان تشکیل شد. پسوند رضوی در نام این استان، اشاره به وجود حرم امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) در مرکز این استان است.
استان خراسان رضوی- موقعیت
استان خراسان رضوی از شمال با ترکمنستان و استان خراسان شمالی، از غرب با استان سمنان، از جنوب غربی و جنوب با استان خراسان جنوبی و از شرق با افغانستان همسایه است.
مرکز استان خراسان رضوی: مشهد
مساحت استان خراسان رضوی: ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومترمربع که از این نظر چهارمین استان بزرگ کشور است.
جمعیت استان خراسان رضوی: بر اساس آمار سرشماری عمومی در سال ۱۳۹۰ تعداد ۵٬۹۹۴٬۴۰۲ نفر، که شامل ۲٬۹۹۹٬۵۲۹ نفر مرد و ۲٬۹۹۴٬۸۷۳ نفر زن می‌باشد.
پراکندگی جمعیت استان خراسان رضوی: ۴۷ نفر (نفر بر کیلومتر مربع)
استان خراسان رضوی- زبان گفتاری
فارسی و ترکی خراسانی و کردی خراسانی (کرمانجی)
شهرستانهای استان خراسان رضوی:
استان خراسان رضوی از ۲۵ شهرستان و۶۵ بخش تشکیل شده‌است.
شهرستانهای مهم استان خراسان رضوی:
باخرز
بردسکن
بجستان
تایباد
تربت‌جام
تربت حیدریه
چناران
جغتای
جوین
خلیل‌آباد
خواف
خوشاب
داورزن
درگز
رشتخوار
زاوه
سبزوار
سرخس
فریمان
فیروزه
قوچان
طرقبه شاندیز
کاشمر
کلات
گناباد
مشهد
مه‌ولات
نیشابور
شهرهای استان خراسان رضوی
انابد
باجگیران
باخرز
بار
بایگ
بجستان
بردسکن
بیدخت
تایباد
تربت‌جام
تربت حیدریه
جغتای
جنگل
چاپشلو
چکنه
چناران
خرو
خلیل‌آباد
خواف
داورزن
دررود
درگز
دولت‌آباد
رباط سنگ
رشتخوار
رضویه
رودآب
ریوش
سبزوار
سرخس
سلامی
سلطان‌آباد
سنگان
شادمهر
شاندیز
ششتمد
شهرآباد
صالح‌آباد
طرقبه
عشق‌آباد
فرهادگرد
فریمان
فیروزه
فیض‌آباد
قاسم‌آباد
قدمگاه
قلندرآباد
قوچان
کاخک
کاریز
کاشمر
کدکن
کلات
کندر
گناباد
لطف‌آباد
مشهد
مشهد ریزه
ملک‌آباد
نشتیفان
نصرآباد
نقاب
نوخندان
نیشابور
نیل‌شهر
همت‌آباد
یونسی
دیدنیهای استان خراسان رضوی
آبشار اخلمد
آبشار رود معجن
آتشکده آذر برزین مهر
آرامگاه عمر خیام
آرامگاه عطار نیشابوری
آرامگاه فردوسی
آرامگاه کمال‌الملک
آرامگاه لقمان
آرامگاه نادرشاه
آستان قدس رضوی
قنات قصبه گناباد
بارگاه امام رضا
برج علی‌آباد
برج فیروزآباد
بند نادری
بند گلستان
پارک ملی تندوره
دریاچه بزنگان
دهکده چوبین نیشابور
دهستان میانکوه (درگز)
دیزباد
رباط شرف
سد دوستی
غار مغان
کوهسنگی
مزار شیخ احمد جامی
محوطه باستانی بندیان
مسجد گوهرشاد
موزه قوچان
میل اخنگان
آشنایی با مرکز استان خراسان رضوی
مشهد:
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی، در جلگه‌یی بین دو رشته کوه بینالود و هزار مسجد واقع شده است. مشهد در آغاز قرن سوم هجری از اهمیت خاصی برخوردار نبوده است، و به جای شهر مشهد قریه‌یی به‌نام سناباد از توابع طوس وجود داشت، شهر مشهد در آغاز بقعه‌یی در آبادی سناباد نوقان بود، و طوس نیز در آن موقع ناحیه‌ای بوده است مشتمل بر چندین آبادی شامل: توران ‚ نوغان ‚ بروغن ‚ رادکان و سناباد. در بهار سال 193هجری- قمری هنگامی که هارون الرشید خلیفه عباسی جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض شد و درگذشت. وی وصیت کرده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند.
توطئه مأمون و آمدن امام رضا (ع) به مشهد:
امام رضا (ع) پس از شهادت امام موسی کاظم (ع) در شرایطی که ارتجاع حاکم بر شدت خفقان و سرکوب شیعیان و خاندان علی افزوده بود زمام رهبری شیعیان را به دست گرفت. کشمش و درگیری بین امین و مأمون پس از مرگ پدرشان هارون الرشید در گرفته بود، و سرانجام مأمون با پیروزی بر برادرش به حکومت رسید و مرو در خراسان را به‌عنوان پایتخت خود برگزید. وی سپس درصدد برآمد که برای کسب اعتبار و جلب نظر مردم خود را به علی ابن موسی الرضا که در میان مردم محبوبیت بسیار داشت ریاکارانه نزدیک کند. از همین رو توطئه ولایتعهدی آن حضرت را به اجرا گذاشت و امام رضا را به نزد خود در مرو دعوت کرد. این توطئه امام را در موقعیتی قرار داد که اگر این پیشنهاد را نمی‌پذیرفت به‌لحاظ سیاسی خلع‌سلاح و در میان مردم منزوی می‌شد. و اگر می‌پذیرفت به‌مثابه مشروعیت دادن به مأمون بود، و او می‌توانست به سهولت بیشتری توطئه‌های بعدی خود را برای نابود کردن جنبش به مرحله اجرا بگذارد. امام رضا (ع) با آگاهی نسبت به ماهیت این توطئه و به‌منظور تبدیل آن برای فرصتی برای افشای دشمن و کسب دستاوردهایی در جهت گسترش جنبش و آرمان اسلام انقلابی عازم خراسان شد و از آنجا که می‌دانست قدم در راهی بی‌بازگشت می‌گذارد، هنگام عزیمت با خانواده‌اش وداع کرد و به صراحت گفت دیگر او را نخواهند دید. کارزار روشنگری سپس در تمام طول این سفر طولانی ادامه داشت و راویان نقل کرده‌اند که هنگام ورود کاروان حضرت رضا به شهر بزرگ نیشابور صدهزار تن گرداگرد هودج او را گرفته بودند، و از همه سو او را گلباران می‌کردند، امام رضا (ع) در سخنان آن‌روز خود با مردم توحید را به‌نقل از پدر و اجداد پاکش و در نهایت به‌نقل از پیام اکرم و کتاب خدا چنین بیان کرد: کلمه لااله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی. یعنی کلمه توحید دژ استواری است که هرکس در آن داخل شود از عذاب خدا ایمنی یافت. حضرت رضا دوباره پس از طی مسافتی توقف کرد و دوباره مردم را فراخواند و درباره حصن حصین و دژ استوار توحید افزود «به شرطها و شروطها و انامن شروطه ها». یعنی که ورود به این دژ استوار و پناه یافتن در آن شروطی دارد و من از شروط آن هستم. یعنی که دم زدن از توحید صوری نیست و شرط آن پذیرش و گردن نهادن به رهبری انقلابی و مردم گراست که مصداقش در شرایط آن روز امام رضا علیه‌السلام بود. راویان تاریخ این سخن حضرت رضا در میان آن جمعیت انبوه را رو دررویی آشکار با نظام جبار و برانگیختن مردم به مقاومت و روشن کردن راه آنان در برابر ستم حاکم دانستند. از آن پس امام رضا علیه‌السلام در هر جا و در هر فرصتی به‌رغم تمامی محدودیتهای رسمی پرچم پایداری و آرمان عدالت خواهانه اسلام انقلابی و مردم گرا را رودرروی جباریت حاکم بر می‌افراشت. از این‌که می‌فرمود رحم الله عبدا احیا امرنا. خدا بر آن بنده رحمت آرد که امر و آرمان ما را زنده کند.
کار به جایی رسید که پس از گذشت سه سال مأمون دریافت که توطئه ولایتعهدی به ضد خودش تبدیل شده و پایه‌های حکومتش را به لرزه انداخته است از این‌رو در سال 203 هجری امام رضا علیه‌السلام را طی توطئه‌ای مسموم کرد و به‌شهادت رساند.
مشهد زیارتگاه امام هشتم علی ابن موسی الرضا (ع)
حرم حضرت رضا علیه‌السلام در وسط شهر مشهد است. مساحت داخلی حرم104 متر مربع و ارتفاع گنبد آن تقریباً 46متر است. اطراف حرم بناها و شبستانهای زیبا و متعددی دارد. اطراف این شبستانها بناهای دیگری مانند صحن عتیق در قسمت شمالی و صحن جدید در قسمت شرقی و موزه در قسمت جنوب شرقی و مسجد گوهرشاد در جنوب حرم برپا شده است.
تاریخچه ساخت حرم امام رضا در مشهد
ساختمان حرم طی چهار مرحله و به دست چهار بانی انجام شده است. اولین بنا، قبه هارونی به امر عبدالله مأمون بنا شده است. این قبه پس از چندی خراب و دومرتبه به امر سلطان محمود غزنوی ساخته شد، این بنا هم بر اثر تجاوزات قبایل ویران شد. در سومین مرتبه سلطان سنجر سلجوقی به ساختن این بنا مبادرت نمود ولی بنای سوم هم در فتنه چنگیز و مغول ویران شد و بنای چهارم که هم‌اکنون برقرار است توسط سلطان الجایتو بهادرخان ساخته شده است. در زمان شاه طهماسب صفوی گنبد و مناره آن را با روپوش طلا تذهیب نمودند. به‌علاوه صحن عتیق از بناهای دوره شاه طهماسب می‌باشد. شاه عباس و سایر سلاطین صفوی نیز در آبادی صحن عتیق و سایر بناهای آستانه به نوبه خود اقداماتی کرده‌اند و نادر شاه افشار نیز مناره‌ای شبیه به مناره شاه طهماسب در مقابل آن ساخت. صحن جدید به دستور فتحعلیشاه قاجار ساخته شده است. در داخل حرم امام رضا بنایی است به شکل مربع که طول و عرض آن10متر (ده گز) و روی آن گنبد واقع شده که از خارج با طلا پوشیده شده و از داخل آیینه کاری است.
شهرستان قوچان
شهرستان قوچان موقعیت:
شهرستان قوچان از شمال به شهرستان درگز و کشور ترکمنستان، از شرق به چناران از جنوب به‌سر ولایت و از طرف غرب با استان خراسان شمالی همسایه است.
قوچان آب و هوا:
آب و هوای شهرستان قوچان بواسطه وجود ارتفاعات هزار مسجد و کوه آلا داغ و شاه جهان در تابستان معتدل و در زمستان بسیار سرد است. ریزش برفهای زیاد مسیر اغلب روستاهای این شهرستان را در طول زمستان می‌بندد. می‌توان گفت این منطقه شش ماه زمستان است، با بارش فراوان برف و باران. اغلب مناطق این شهرستان کوهستانی است و به همین خاطر رودهای فصلی فراوانی در آن جاری است. تنها جلگة باریکی در اطراف رودخانه اترک تا انتهای بخش شیروان وجود دارد. در مناطق جلگه‌ای این شهرستان مردم برای تأمین آب قنات حفر می‌کردند.
قوچان کوهها و ارتفاعات:
ارتفاعات شمال کوه هزار مسجد دنبالة رشته ارتفاعات اصلی الیرز است که در منطقهٴ قوچان از خاور گیفان تا گردنهٴ الله‌اکبر کشیده شده است و در گردنهٴ به کوه الله‌اکبر معروف است. رشته دیگری از همین سلسله جبال در جنوب گپی کبکان تا شمال تبادکان امتداد دارد. این کوه در نقاط مختلف اسامی گواگونی دارد از جمله: کور داغ، قره تپه، داش بلاغ و بیوک داغ. ارتفاعات جنوبی دنبالة کوه آلاداغ به سمت غرب کشیده شده و به کوه بنیاکوه وصل می‌شود. این رشته کوهها دره‌ها و گدارهای بسیاری دارند که برخی صعب العبور می‌باشند.
ساکنان شهرستان قوچان:
شهرستان قوچان مأمن طوایف چادر نشین بوده است. طوایف زعفرانلو، پیچرانلو و میلانلو از جمله این طوایف هستند.
تقسیمات شهرستان قوچان:
شهر قوچان مرکز شهرستان قوچان است. از 11 بخش یا دهستان به نامهای دغایی، خرق، کهنه، فرود، شهرکهنه، جعفر آباد، فاروج، مایون، چری، دولت خانه و مزرج تشکیل شده است.
شهرستان قوچان از 3 بخش تشکیل شده است به نامهای: حومه، باجگیران و شیروان. این سه بخش بیش از 434 آبادی و شهرک بزرگ و کوچک را شامل می‌شوند.
قوچان پیشینهٴ تاریخی:
شهر قوچان در زمان باستان به نام خبوشان و خوجان معروف بوده است، ان را با شهر باستانی اشک یا ارسکه هم یکی دانسته‌اند. این شهر را استوا نیز نامیده‌اند. شاه عباس اول برای جلوگیری از تاخت و تاز ازبکان و ترکمن ها به نواحی شرقی ایران، چند طایفه از کردهای جنگجو را برای حفاظت از مرزها به این منطقه منتقل کرد.
شهر قوچان در زلزله شدید سالهای 1311 و 1312 ه.ق.ویران شد و حدود ده‌هزار نفر در این دو واقعه کشته شدند. در سال 1313 ه.ق.شهر قوچان فعلی دوباره احداث گردید.
خرابه‌های قوچان زلزله‌زده، تقریباً 12کیلومتری شمال شرقی قوچان فعلی است. چون بنای شهر قوچان با کمک محمد ناصرخان زعفرانلو معاصر با ناصرالدین شاه قاجار بنا گردید به این جهت نام اولی آن را ناصری می‌گفتند. محمد ناصرخان اراضی قوچان فعلی را به رایگان به مردم داد و آنان را برای ساخت و ساز خانه و محل کسب تشویق و کمک کرد، تا شهر قوچان با معماری و ساختار جدید تشکیل شود.
سایر مناطق همنام با قوچان
قوچان: دهی است از دهستان قلعه عسکر بخش مشیز شهرستان سیرجان در استان کرمان
قوچان: دهی است از دهستان لار بخش حومه شهرستان شهر کرد.
شهرستان نیشابور
حمزه اصفهانی نام اصلی ان را «نیک شاپور» گفته است. و بنای نیشابور را از شاپور اول دانسته‌اند. در دوره یزدگرد دوم (438 - 457 م) نیشابور مدتی محل اقامت او بوده است.
نیشابور را مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان سال (26-35 ه. ق.) فتح کردند.
در ابتدای دوره اسلامی، وسعت و عظمت نیشابور به حدی بوده است، که اعراب ان را «ام البلاد» - مادر شهرها- می‌گفتند و شهرتی جهانی داشت. نیشابور یکی از شهرهای آباد و از جملهٴ پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران بود. نیشابور در قبل از حمله مغول در حدود یک میلیون جمعیت داشته است که با 12هزار قنات شهری با روستاهای آباد و سرسبز ساخته بودند. آثار و علائمی که در اطراف شهر کشف شده نشان می‌دهد که وسعت شهر چند برابر وسعت فعلی بوده است.
نیشابور در سال (618 ه. ق.) با هجوم مغولان ویران و مردمان آن قتل‌عام شده‌اند. مغولان شهر را محاصره کردند. و آن را گرفتند و هر موجود زنده‌ای را که یافتند کشتند و شهر را با خاک یکسان کردند. پس از حمله مغول دیگر هیچ‌گاه نیشابور نتوانست مقام گذشته خود را به دست آورد
شهرستان نیشابور: آب و هوا و طبیعت
شهر نیشابور مرکز این شهرستان است.
آب و هوای شهرستان نیشابور
آب و هوای ناحیه نیشابور نسبت به پستی و بلندی در شمال و جنوب آن متفاوت است، به این ترتیب که هوای سرولایت، قدمگاه، فدیشه و حومه معتدل و هوای دهکده‌ها و بخشهایی که در کوه و دره‌های بینالود واقع شده‌اند سرد است، لیکن عشق آباد و طاغنکوه که در جنوب این شهرستان قرار دارند شوره زار و گرمسیر است به‌خصوص در فصل بهار و پاییز بادهای شدیدی در این محل می‌وزد.
در شمال شهرستان نیشابور رشته ارتفاعاتی به نام بینالود هست که از شمال غربی سرولایت و تا جلگه رخ امتداد دارد. رشته کوه بینالود حد طبیعی بین شهرستان مشهد و نیشابور است. مهمترین قلل آن به بلندی 3432متر است. ارتفاعات دیگری در قسمت جنوب غربی شهرستان نیشابور به نام طاغنکوه و کوه جسته است که حد فاصل بین شهرستان سبزوار و نیشابور است و مرتفع‌ترین قلل آن 2184متر می‌باشد، در منطقه نیشابور رودخانه مهمی که دائماًجریان داشته باشد وجود ندارد چند رشته رودهای محلی که در موقع بهار از کوه بینالود سرچشمه گرفته و قراء و قصباتی را که در مسیر آنها واقع است مشروب می‌نمایند عبارتند از رودخانه «فاروب‌رمان»، رودخانه دررود، فرزدق، شمس آباد، بوژآباد، نیردباد بالا و پایین
شهرستان کاشمر: موقعیت
کاشمر از شرق به شهرستان تربت حیدریه، از شمال به شهرستان نیشابور، از غرب و شمال غربی به شهرستان سبزوار و کویر جندق، از جنوب بکوه یخاب و بلوک بجستان و شهرستان گناباد محدود است.
کاشمر: تاریخچه
کاشمر که در گذشته نام ترشیز یا طرتیت را داشته است، بخشی از ولایتی به نام بوشت بوده است، در این شهرستان نیز بر اثر پیش آمد و حوادث تاریخی مانند حمله اسکندر و غلبه اعراب و هجوم قبایل مغول و تاتار و ترکمن، نژادهای مختلفی در کنار هم قرار گرفته‌اند، که در حال حاضر هم در گوشه و کنار این شهرستان مانند ایور عرب و ترکمن و قریه موشک آثار نژادهای تاتار و ازبک و مغول دیده می‌شود.
شهر کاشمر در سال 520 هجری قمری، توسط سلطان سنجر سلجوقی محاصره و غارت شد. این شهر همچنین یکی از مراکز مهم اسماعیلیان بوده است.
شهر کاشمر در زمان نادرشاه افشار نیز شاهد حوادثی بوده است. از جمله این‌که نادر شاه افشار عده‌یی از طوایف بختیاری را به بعضی از قراء این شهرستان مانند نامق و غیره کوچ داد، که به مرور زمان آنها با طوایف مختلف این شهر آمیختند و امروزه به‌صورت قوم واحدی درآمده‌اند.
شهرستان کاشمر: آب و هوا و طبیعت
شهرستان کاشمر به علت پستی و بلندی در مناطق مختلف آب و هوایی گوناگون دارد. در قسمت شمال شرقی هوایش سرد و مرطوب و زمستان آن طولانی است. در شمال غربی هوا معتدل و آبهای گوارایی دارد در اطراف شهر کاشمر اما هوا گرم سیری و سالم با آب گوارا است و در قسمتهای جنوب شهرستان بواسطه مجاورت با کویر نمک، هوا بسیار گرم و خشک و آبها عموماً شور است.
شهرستان کاشمر به‌طور کلی دارای دو رشته ارتفاعات است. رشته شمالی، از بلوک خواف شروع و از شمال تربت حیدریه گذشته در گردنه محمد میرزا جاده شوسه اصلی مشهد به زاهدان را قطع و تا قریه حصار، آخرین حد تربت حیدریه، امتداد دارد سپس به طرف غرب کشیده شده است در این رشته کوه یک سلسله کوهها و تپه ماهورهای مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی در حدود عطائیه و شادی وجود دارد. و همچنین در قسمتهای بلوک کوه سرخ کوههای مربوط بدوران چهارم زمین‌شناسی هستند که هنوز قله‌های مخروطی شکل آن دیده می‌شود، مانند کوه آتش‌فشان در شمال قریه ریوش، که بومیان هم آنجا را آتشان می‌خوانند. کوه باغدشت پوشیده از درختچه‌های چاتلانقوش و بادام زیادی بوده است که از سال 1308 به بعد مردمان فقیر برای تهیه ذغال و سوخت زمستانی خود، به‌تدریج بیشتر درختان را قطع نموده‌اند. در قسمت غربی کوه سرخ قله آتش فشانی هست که آب گرم معدنی از دامنه آن جاری است.
از دیگر کوههای معروف کاشمر، کوه دروند و کوه گرماب است که مرکز رشته کوه شمالی منطقهٴ شهرستان کاشمر است و دارای قلل مخروطی آتش فشانی است و چشمه آب گرم از زیر آن جریان دارد. دوم رشته جنوبی که ازکال رودنجی شروع و به کوه یخاب ختم می‌شود این رشته که معروف به کوه مغان می‌باشد از جمله کوههای بسیار قدیمی است که سالیان دراز در زیر آب دریای کم عمق آسیای مرکزی پنهان بوده است، پس از چین خوردگی خلیج فارس از زیر آب بیرون آمده و دارای تپه‌های گچی است. آب در این رشته کوه بندرت یافت می‌شود و اگر بشود تلخ و شور است و قابل خوردن و کشت و زرع نیست.
شهرستان کاشمر را از حیث پستی و بلندی به چهار منطقه مختلف می‌توان تقسیم نمود.
قسمت اول منطقه کوهستان شمالی است که اصلاً جلگه وجود ندارد.
قسمت دوم لب کویر که دارای پستی و بلندی هایی است نمی‌توان آن را جلگه نامید به واسطه کمبود جمعیت در این ناحیه و کمی آب چندان مورد توجه نیست.
قسمت سوم قسمت جنوبی دارای دشت حاصل خیزی است که از شرق سعدالدین شروع و به دهنه کوه رودنجی تا مقابل شمس آباد محولات کشیده شده است.
قسمت چهارم: جلگه مهم و حاصلخیز آباد پرجمعیت این منطقه که شهر کاشمر و قراء و قصبات مهم و قناتهای زیاد با زمینهای مستعد برای کشاورزی با آب و هوای معتدل است.
در قسمت جنوب غربی شهرستان کاشمر یعنی از مقابل یونسی تا غرب سعدالدین کویر نمک است که از بقایای دریاچه سابق است.
شهرستان کاشمر رودخانه دائمی ندارد. فقط در فصل بهار از دره‌های کوهستانی شمالی نهرهایی از آب برف و باران تشکیل و در فصل تابستان خشک می‌شود. مهمترین رودخانهٴ فصلی کاشمر، از چشمه سارهای دره مرکزی کوه سرخ در شمال ریوش سرچشمه می‌گیرد.
تربت‌جام
تربت‌جام به‌دلیل وجود مقبره شیخ جام (یکی از عرفای قرن پنجم هجری قمری) در این شهر، به تربت‌جام شهرت یافته است. جامی یکی دیگر از شعرای معروف ایران نیز به این شهر منسوب است. آثار تاریخی به جا مانده در این شهر به قرون هشتم و نهم هجری قمری تعلق دارند.
تربت‌جام: زبان به‌طور کلی زبان مردم این سامان فارسی است فقط در پشت کوه درونه زبان بلوچی بین خودشان متداول است.
در قسمت کوه سرخ نیز پاره‌ای اصطلاحات محلی وجود دارد که ممکن است از ریشه زبان فارسی ساسانیان باشد، که با تمام تحولات تاریخی مانند غلبه عرب و مغول ریشه زبان فارسی تا کنون محفوظ مانده است.
تربت جام: آب و هوا و طبیعت
تربت‌جام در یک دهلیز بین کوههای شاه نشین و کجرود و کوه بزک واقع شده است و از طرف شرق محدود است به رودخانه هریرود که مرز ایران و افغانستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. هوای آن گرم و در نزدیکی پل جام و قلعه حمام، سوزان و غیرقابل تحمل است. از طرف غرب به خواف غرب اتصال داشته، که بادهای سختی در آن جریان دارد و تولید گرد و غبار می‌کند.
بین تربت‌جام و جنت آباد رشته ارتفاعاتی است که از شمال غربی بطرف جنوب شرقی امتداد داشته که قله آن معروف به کوه شاه نشین است و2163متر ارتفاع دارد، عرض این کوه 49920متر و دارای دره‌های متعددی است که بهم اتصال دارد و قابل عبور است. کوه بیزک که دنباله کوههای بینالود می‌باشد و در غرب تربت‌جام واقع است جلگه با خرز را از جلگه جام جدا می‌کند. قرایی که در دامنه این کوه قرار دارند دارای هوای سالم و آب شیرین می‌باشند.
جام رود که در شمال بند فریمان و بالا جام و میان جام سرچشمه گرفته پس از مشروب نمودن جلگه جام از شمال شرقی جام عبور نموده در نزدیکی پل جام رود (دوآب) به هریرود متصل می‌گردد. آب این رود در قسمت بالا جام فقط در ماه اول سال جریان داشته لیکن در قسمت پایین جام همیشه آب جریان دارد. هریرود که مرز ایران و افغانستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد از شرق این شهر جریان دارد.
تربت حیدریه
تربت حیدریه از طرف شرق به خط مرزی ایران و افغانستان محدود است و از طرف شمال به ارتفاعات جنوبی تربت‌جام از شمال غربی به شهرستان نیشابور و از غرب به شهرستان کاشمر و از جنوب به قاین از شهرستان بیرجند و شهرستان گناباد محدود است.
تربت حیدریه: تاریخچه
نام تربت حیدریه در گذشته ”زاوه“ بوده است. شیخ حیدر عارف معروف در قرن هفتم هجری قمری، در این شهر زندگی می‌کرده است. به احتمال زیاد به علت وجود آرامگاه این عارف بزرگ نام شهر از زاوه به تربت حیدریه تغییر یافته است. قدمت این شهر از روی آثار تاریخی به جا مانده به دوران ساسانیان بر می‌گردد.
تربت حیدریه نگهبان دروزاه‌های شرقی نادر شاه
در زمان نادرشاه افشار شش هزار خانوار از طوایف بلوچ و چهار هزار خانوار از طوایف قراتاتار و یکهزار خانوار عرب و بعضی طوایف مختلف بنواحی تربت کوچانده شدند تا در برابر هجوم طوایف افغان ایستادگی کنند. اختلاط این اقوام به زبان مردم تربت تنوع بخشیده است.
تربت حیدریه: زبان
طوایفی که به این منطقه کوچانده شدند، زبان خود را حفظ کرده و بزبانهای فارسی بلوچی، عرب، افغانی و ترکی سخن می‌گویند.
تربت حیدریه: آب و هوا و طبیعت
آب و هوای شهرستان تربت حیدریه در بخشها و کوهپایه و جلگه‌های وسیع اختلاف زیادی در فصول چهارگانه با هم دارد.
الف - بخش کدکن، در سراسر شمال شهرستان تربت حیدریه واقع و نسبت به تمام بخشها و دهستانها سردسیر است.
ب - جلگه زاوه و دهستان بالا ولایت و حومه شهر هوای معتدل دارند و انواع میوه در آن به‌عمل می‌آید و ییلاقهای بسیار خوبی دارند. اما پایین ولایت نسبتاً گرمسیر است.
تربت حیدریه: معادن
تربت حیدریه دارای معادن سنگ مرمر است، که شرق تربت حیدریه در جلگه زاوه دامنه کوه سرخ واقع است.
معدن مس در کوه جعفر مشهدی در جنوب شرقی تربت حیدریه واقع است.
معدن ذغال‌سنگ در کوه ساق و معدن زاج سیاه بین محولات و ازغند قرار دارد.
تربت حیدریه: رودها
رودخانه کال سالار از 25کیلومتری شمال تربت حیدریه از گدار سرخ بالای کامه بالا، سرچشمه گرفته و به رودخانه کسگک می‌ریزد.
رودخانه صبی که از شرق به غرب جاری است و از شمال شیخ آباد در جلگه زاوه سرچشمه گرفته است.
رود مهجن یا رود معجن معروف به رود ازغد در هزارگزی شمال غربی تربت از چشمه زندگی سرچشمه گرفته از غرب بطرف شرق جریان پیدا کرده و در مسیر خود آبشاری را تشکیل می‌دهد که29متر ارتفاع دارد.
رودخانه سرخ آباد، سرچشمه آن از15 کیلومتری غرب تربت و2کیلومتری جنوب بایک می‌باشد که بطرف شادمهر جریان دارد.
رودخانه قلعه جق، تقریباً در 25 کیلومتری شمال غربی تربت از کوههای بایک و 2کیلومتری جنوب فدیهه سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر می‌شود
رودخانه شصت دره، از12کیلومتری شمال غربی تربت سرچشمه گرفته بطرف جنوب سرازیر می‌گردد.
تربت حیدریه، ارتفاعات و کوهها
رشته ارتفاعات بزرگی از جنوب باختری تربت‌جام شروع شده و جلگة جام را جلگة طیبات جدا می‌کند و تا دهانهٴ سنگ نگر و قریه چهار تکاب ادامه می‌یابد. از این نقطه این رشته کوه به دو رشته کوه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.
رشته کوه شمالی از قریة چهار تکاب تا قریة قرقناتوبیک به تپه ماهورهای مختلف تقسیم شده و بعد رشته اصلی سر جام را تشکیل می‌دهد. و در نتیجه جلگه رخ را از دهستان سرجام و بیوه ژن جدا می‌کند. این کوه دنبالة کوههای نیشابور و شاه جهان است
رشته جنوبی که از دهانهٴ سنگ نگر شروع می‌شود در شمال دولت آباد معروف بکوه جام است و بالاخره دنباله‌اش به سرخ کوه و کوه میش در جنوب سبزوار است وصل می‌شود.
رشته کوههای شرق و جنوب شرقی از چاه قلعه نزدیکی هشتادان شروع می‌شود و پس از طی مسیری طولانی در جنوب بوری آباد در جنوب غربی تربت‌جام تمام می‌شود.
شهرستان فریمان
فریمان موقعیت:
شهرستان فریمان از شمال به شهرستان مشهد، از شرق به تربت‌جام از جنوب به تربت حیدریه و از غرب به بخش جلگة رخ از شهرستان تربت حیدریه و احمد آباد از شهرستان مشهد محدود شده است.
شهرستان فریمان تقسیمات کشوری:
شهر فریمان مرکز این شهرستان و شهرهای دیگر آن قلندرآباد، سفید سنگ و فرهاد گرد هستند.
بخش شهرستان فریمان شامل دهستان بالا بند، دهستان سنگ بست و دهستان فریمان، دهستان بیوه زن، احمدآباد، سرجام، و پایین ولایت است. شهرهای این بخش فریمان و فرهادگرد هستند
بخش قلندر آباد شامل دهستان سفید سنگ و دهستان قلندرآباد است
فریمان کوهها و رودها: در 75 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد. دو رشته کوه اطراف فریمان را گرفته‌اند. قله‌های کیلاق با حداکثر ارتفاع 2942 متر و کوه بی‌بی غیب با ارتفاع 2881 متر، قله النگ با ارتفاع 2605 متر و قله دال با ارتفاع 2219 متر بلندترین قله‌های این رشته کوهها هستند.
رودخانه‌های فریمان، سنگ بست، قلندرآباد، کلاته، درمنه، قپاق و گل بنفشه مهمترین رودهای محلی این شهرستان هستند، تعدادی رودهای فصلی هم در فصل بهار از دامنهٴ کوهها به سمت جلگه‌ها سرازیر می‌شوند.
فریمان پیشینهٴ تاریخی:
منطقه فریمان در گذشته منطقهٴ اسفنج یا اشنید نام داشت. این منطقه از مناطق عمومی نیشابور در قدیم بوده است. و مرکز این منطقه فرهادگرد یه شهر فرهاد بود. که اکنون از طرف غرب فریمان به حومه این شهر وصل شده است.
در محل چشمه آب گرم در شاهان گرماب در نزدیک فریمان کتیبه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد در سال ۱۰۸۷ هجری قمری بنایی به دستور شاه سلیمان صفوی فرزند شاه عباس دوم در این مکان ساخته شده است.
فریمان مرکز شهرستان فریمان است. این شهر دارای چهار دهستان به نامهای بیوه زن، احمدآباد، سرجام و پایین ولایت است بیش از 373 آبادی دارد.
فریمان از دیر باز مرکز طوایف بربری و تیموری بوده است.
فریمان نام مشترک چند شهر و ده دیگر نیز هست.
فریمان: نام روستایی در استان گلستان بخش زیارت خواسته رود
فریمان: دهی از دهستان میان آباد شهرستان اسفراین از توبع بجنورد
محلهای تاریخی در فریمان:
بنای تاریخی مذهبی عشق آباد: مرقد سید نظام الدین از نوادگان امام سجاد (ع) مربوط به دوره تیموری در روستای عشق آباد قرار دارد.
مقبره ارسلان جاذب و میل ایاز
ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس و یکی از دو سردار سلطان محمود غزنوی است که در مدخل جنوبی دشت توس در محل سنگ بست رباطی بنا نهاد و گورخود را نیز در میان آن رباط ساخت سال 419 ه. ق یا 420 ه. ق وفات یافت و در همان مکان به خاک سپرده شد.
رباط سنگ بست: رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برجهای دیده‌بانی و نگهبانی است. نیم برجهایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن وجود دارد. این رباط به فاصله کمی از مقبره ارسلان جاذب، برج معروف به «میل ایاز» قرار دارد. از ایاز به‌عنوان مقرب دربار سلطان محمود غزنوی یاد شده است. بنای آجری میل ایاز بر روی صفحه‌یی چهار ضلعی ساخته شده است و در ساختار داخلی آن 101 پله تعبیه شده است.
رباط تاریخی فریمان: مربوط به دورهٴ صفویه است
ایوان رزمگاه: در 52 کیلومتری فریمان و در روستایی به نام رزمگاه واقع شده است و می‌گویند محل نبرد رستم و اسفندیار بوده است. این بنا که اکنون تنها ایوان آن به جای مانده شامل یک بنای مربع (گنبد خانه) و ایوان متصل به ضلع قبله آن بوده است. در مجموع طرح معماری و تزئینات و قاب بندیهای گچی باقی مانده در زیر ایوان بنا، همسان سنت معماری خراسان در قرنهایهای هشتم تا یازده هجری است.
شهرستان درگز
درگز، یا دره گز در اصل (درر گز) تلفظ می‌شود.
نام قدیم درگز «محمدآباد» بوده است. می‌گویند نادر شاه افشار در نزدیک همین محل متولد شده است.
درگز، موقعیت:
از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از شرق به شهرستان سرخس از جنوب غربی به شهرستان قوچان محدود است.
در دوران هخامنشیان در گز تحت سیطره آنها قرار داشته است و در دوران اشکانیان مرکز حکومت اشکانیان بوده است
درگز: آب و هوا و طبیعت
شهرستان در گز به‌دلیل این‌که در داخل کوه هزارمسجد واقع است هوای آن سردسیر و بخش حومه و قسمتی از آبادیهای آن که در جلگه واقعند هوای آنها نسبتاًگرمسیر است.
شهرستان در گز ارتفاعات
درگز دارای دو رشته ارتفاعات است، که از طرف شرق امتداد داشته و در هر محلی به اسامی مخصوص نامیده می‌شود. قله اصلی آن هزارمسجد است. گردنه معروف الله اکبر در این کوه واقع است. زرین کوه از رشته‌های دیگر هزار مسجد است
شهرستان درگز رودخانه‌ها
شهرستان در گز دارای دو رشته رودخانه دائمی است، که از کوههای هزارمسجد سرچشمه می‌گیرند.
- رودخانه زنگالو که سرچشمه اصلی آن از کوه هزارمسجد و جریان آن از شمال غربی به طرف جنوب شرقی است. این رودخانه قسمتی از خاک ترکمنستان را مشروب کرده و مجدداً داخل خاک ایران می‌شود.
- رودخانه درونگر که از کوههای امامقلی و شمخال سرچشمه می‌گیرد.
روی هم رفته منطقه درگز بواسطه ریزش باران و برف فراوان دارای رودخانه‌های فصلی زیادی است، که فقط در بهار آب دارند.
بخشهای شهرستان درگز: شهرستان درگز 5 بخش دارد شامل: حومه، نوخندان، چاپشلو، لطف آباد و کلات. شهرستان دره گز بیش از 200 روستا داشت که در روزگار حکومت آخوندها، بسیاری از این روستاها تخلیه شده و به جمعیت خوش نشین حاشیهٴ شهرها پیوسته‌اند.
سبزوار
سبزوار مرکز شهرستان سبزوار است و شامل بخشهای جغتای، جوین، خوشاب، داورزن، رود آب و ششتمد است.
جوین و خوشاب از جمله نامهای عامی است که در سایر بخشهای استان خراسان و دیگر استانهای ایران شهر یا دهستانهای هم نام دارد
سایر شهرها و روستاهای هم نام با جوین
جوین: ناحیه‌ای در خواف شامل چهارصد قریه است.
جوین: روستایی در سرخس
جوین: دهی از دهستان دشتابی بخش بویین شهرستان قزوین
جوین: روستایی است جزو اختر پشت کوه در فیروز کوه دماوند است.
سایر شهرها و روستاهای هم نام به خوشاب
خوشاب: دهی از دهستان بخش مرکزی رشتخوار
خوشاب: دهی از دهستان احمدآباد بخش فریمان مشهد
خوشاب: دهی از دهستان فیلاب بالا از بخش الوار گرمسیری خرم‌آباد
خوشاب: دهی از دهستان انگهران بخش کهنوج در جیرفت
خوشاب: دهی از بخش ساردوئیه در جیرفت
خوشاب: دهی از دهستان سربنان بخش زرند کرمان
خوشاب: دهی است از دهستان طبس مسینا از بخش در میان در بیرجند
خوشاب: دهی از دهستان گلمکان بخش طرقبه در مشهد
خوشاب: دهی است در شمال غربی شهر ساری
خوشاب: دهی است از دهستان کلاترزان بخش رزاب سنندج
خوشاب: دهی از دهستان نجف آباد بیجار
خوشاب: دهی از دهستان خدابنده لوی بخش قروه شهرستان سنندج
سبزوار، موقعیت:
سبزوار در دامنهٴ کوه اندقان طبس واقع شده است. در شمال شهر سبزوار رودخانهٴ کال شور جاری است.
سبزوار سابقه تاریخی:
نام شهر سبزوار با بسیاری از داستانهای پهلوانی ایران باستان همراه است.
در کتابهای تاریخ مغول، تاریخ عصر حافظ، مجمل التواریخ گلستانه و تاریخ جهانگشا و تاریخ سیستان به سوابق شهر سبزوار اشاره شده است.
علامه دهخدا به‌نقل از فرهنگ آنندراج در مورد پیشنهٴ سبزوار نوشته است: «در قدیم الأیام شهری بزرگ در آن اراضی بوده جرید نام. اکنون جز ارکی از آن باقی نمانده و جعفر آباد، نام قلعه محکم در آنجا ساخته شده، به دست خوانین شادلو است. به یک فرسنگ فاصله در زیر دست آن جاده دزی خراب است و آن را دز سپید خوانده‌اند. چون سهراب عزم ایران کرده به آنجا رسیده، با هجیر مبارزت کردند».
در تاریخ بیهقی آمده است: سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته‌اند پسران ساسویه یزدجرد بود.
شهر سبزوار در حمله مغول به ایران به‌طور کامل ویران شد، و دوباره ساخته شد. همچنین شهر سبزوار در سال 737 ه.ق.پناهگاه و پایتخت سلسله سربداران بوده است. هم‌اکنون در سبزوار مسجد جامعی است که به دست خواجه علی مؤید آخرین حکمران سربدار بنا شده است. کتیبه‌ای در این مسجد پیدا شده است که تاریخ بنای آن را سال 1044 هجری قمری نوشته است.
سرخس
سرخس در شرق شهر مشهد و در کنار مرز ایران با کشور ترکمنستان قرار دارد.
آب و هوای سرخس:
هوای سرخس، سرد و خشک است. آب مزروعی این منطقه از رودخانهٴ هریرود تأمین می‌شود. هریرود برخی سالها خشک می‌شود. از همین رو به آن خشک رود هم می‌گویند.
محصولات کشاورزی سرخس:
سرخس محل کشت غلات بوده است. به‌خصوص کنجد و زیره در این محل به خوبی عمل می‌آید.
گوسفندان منطقه سرخس معروف به قره گل هستند و پوست آنها گران قیمت است.
قدمت سرخس
قدمت سرخس به دوران ساسانیان می‌رسد و روزگاری از کانونهای علم و دانش بوده و به واسطه مدارس و کتابخانه‌های متعدد، شهرت فراوانی داشته است. ولی مانند سایر نواحی خراسان، در طول تاریخ صدمات فراوان دیده است. در حمله مغول به ایران، در سال 617 هجری قمری سرخس نیز مورد غارت و ویرانی قرار گرفت. همچنین سرخس مورد هجوم و تصرف ترکمانان نیز بوده است.
شیروان
شیروان به‌معنی نگهبان و محافظ شیر است. در ایران شهرهای دیگری به همین نام وجود دارد. از جمله شیروان در آذربایجان که زادگاه خاقانی شاعر معروف است. و شیروان در استان ایلام در بخش چرداول. و شیروان محله در شهرستان تنکابن.
حدود شهر شیروان:
شهر شیروان در حال حاضر جزو شهرستان قوچان است. که از شمال به به بخش باجگیران و دهستان گیفان شهرستان بجنورد و از باختر به شهرستان بجنورد و از جنوب به بخش مانه و از خاور به بخش حومه قوچان محدود است. رود اترک در جنوب شیروان جاری است.
شیروان، سابقه تاریخی
با توجه به آثار و بناهای تاریخی، از جمله قبور زرتشتی که در نقاط مختلف این شهرستان وجود دارد می‌توان گفت که این منطقه قبل اسلام هم مسکونی بوده است، ولی درباره تاریخ قبل از اسلام این شهر و مردم آن، به‌طور دقیق در کتب تاریخی نوشته نشده است.
شیروان، آب و هوا
آب و هوای شیروان به واسطه وجود رود اترک در جنوب آن، معتدل و مرطوب است
مردم شیروان
شیروان از دیرباز محل طوایف مختلف بوده است. از جمله طایقه‌های پیچرانلو، توپکانلو، زعفرانلو و میلانلو.
دهستانهای شیروان:
8 دهستان با 98 آبادی کوچک و بزرگ در بخش شیروان هست. دهستانهای باغان، دوین، فل‌جق، زیارت، زوارم، تکمران، میلانلو و گلیان.
مشاغل سنتی مردم شیروان:
کشاورزی و گله‌داری شغل عمده اهالی این منطقه بوده است. همچنین در کشاورزی محصول عمده این منطقه شامل غلات، بنشن و انگور بوده است.
صنایع دستی زنان قالیچه و پلاس بافی بوده است.
شهرستان چناران
چناران، موقعیت:
چناران از شمال به قوچان از جنوب به میان ولایت و درزآب، از غرب و جنوب غربی به گلمکان و شاندیز و از سمت شرق به رادکان محدود می‌شود.
شهرستان چناران از 111 آبادی، شهرک و روستا تشکیل شده است.
چناران نام مشترک برای شهرهای مختلف در ایران:
نام چناران به شهرستان چناران در استان خراسان رضوی اختصاص ندارد. در دیگر نقاط ایران نیز مناطق یا روستاهایی با نام چناران وجود دارد:
یکی از دره‌های آرتیمان تویسرکان چناران نام دارد. این نام به‌دلیل وجود درختهای چنار خود رو در این دره است.
چناران نام روستایی از دهستان سیاهرود حومه شهرستان دماوند است.
چناران: نام دهی از دهستان مرکزی بخش مراوه شهرستان گنبد قابوس است
چناران: نام قریه‌ای است در شهرستان نیشابور
چناران: دهی از دهستان کنار شهر بخش بردسکن شهرستان کاشمر
چناران: یکی از قریه‌های بافت در زنجان کرمان
چناران: دهی از دهستان خزل شهرستان نهاوند
چناران: دهی است از دهستان حسن آباد حومه شهرستان سنندج
چناران بیگلرخان: دهی در 50 کیلومتری غرب نهاوند همچنین روستای چناران بیگ میرزاخان در نزدیکی چناران بیگلرخان قرار دارد.
چناران، آب و هوا
رودخانهٴ چناران از دو رشته رود تشکیل می‌شود. یک رشته از نیشابور می‌آید و منبع آن فریزی است و رشته دیگر هم از سمت نیشابور می‌آید اما منبع آن اخلمد است.
چناران قدمت تاریخی:
در چناران، خرابه‌های شهر قدیمی منیجان، که منسوب به منیجه (منیژه) دختر افراسیاب است از قدمت و آبادی این منطقه خبر می‌دهد. چناران بارها به دلایل مختلف از سکنه خالی شده و یا جمعیت آن به‌شدت کاهش یافته است.
شهرستان کلات
معنی اسم کلات: قلعه یا ده بزرگی را که بر سر کوه یا تپه بلندی بنا کنند کلات می‌گویند.
کلات نامی عام در فرهنگ جغرافیایی ایران
در نقاط مختلف ایران کنونی و ایران قدیم بسیار با این نام برمی‌خوریم. کلات در شاهنامه نام شهری است در ترکستان، که فرود پسر سیاووش با مادرش آنجا می‌زیست. در شاهنامه همچنین از کلات خراسان نام برده شده است که در آن فرود برادر کیخسرو از دختر پیران منزل داشته، هنگامی که طوس سردار کیخسرو لشکر به ترکستان برد، فرود را شناخته و کشت و کیخسرو بر او غضبناک شد و گفت: نگفتم مرو از کلات جرم
که آنجا فرود است با مادرم
کلات: نام دهی است در حومه شهرستان مهاباد
کلات نادری: یکی از استحکامات نادرشاه افشار و از مستحکم‌ترین قلاع شمال شرق ایران.
کلات: دهی کوهستانی از توابع کاخک در گناباد
کلات: دهی از دهستان میان آباد بخش اسفراین شهرستان بجنورد
کلات: نام دهی 30 کیلومتری غرب کاکی در استان بوشهر
کلات: دهی در 12 کیلومتری جنوب بیدشهر در بخش جویم شهرستان لار
بخشها و روستاهای دیگر با ترکیب کلمه کلات در سراسر ایران وجود دارند. مثل کلاته رزان، کلات زنگوله، کلاته آب سفید، کلاته آبی، کلاته آتش، کلاته آخوند، کلاته آراز، کلاته آقا بیگ، کلاته آقانبی، کلاته ابوالقاسم، کلاته محمد، کلاته اتان، کلاته احمد، کلاته آهنگرها و...
شهرستان تایباد
تایباد معنی اسم: می‌گویند در اصل تایب آباد بود و تایباد مخفف آن است. برخی هم آن را طیبات خوانده‌اند.
تایباد موقعیت
از شرق به دشت خدنگ و هریرود و مرز افغانستان، از غرب به بخش حومه تربت حیدریه از شمال به کوه بیزک و تربت‌جام و از جنوب به کوههای باخرز.
این دو کوه مجاور افغانستان هستند و به‌دلیل صعب العبور بودن و کم آبی، محل کمین راهزنان بوده است.
تایباد موقعیت تجاری
تایباد از موقعیت تجاری مهمی برخودار است چون تمام واردات و صادرات و تبادلات ایران و افغانستان در گمرکات آن صورت می‌گیرد.
تایباد آب و هوا
هوای این بخش به‌دلیل مجاورت با کویر لوت گرم و دارای وزش بادهای شدید خشک و سوزان است. این بادها از سمت دشت معروف به دشت ناامید و از طرف سیستان از اوایل خرداد تا پایان مرداد جریان دارد.
آب مشکل اصلی مردم این منطقه است و به‌خاطر خشکیدن قنات ها بسیاری از زمینهای کشاورزی منطقه که از قنات ها تغذیه می‌شد متروکه شده است.
بخشهای شهرستان تایباد
این بخش از یوسف آباد، پایین ولایت باخرز، مشهد ریزه، میان ولایت باخرز، شهرنو، بالا ولایت باخرز تشکیل می‌شود. و بیش از 105 روستا و آبادی را شامل می‌شود.
شهرستان خواف
موقعیت خواف: از شرق به مرز افغانستان، از شمال به شهرستان تایباد و تربت حیدریه، از غرب به شهرستانهای رشتخوار و گناباد و از جنوب خراسان جنوبی محدود می‌شود.
خواف آب و هوا:
شهرستان خواف خشک و بدون آب است. در نقاط کوهستانی دو نهر فصلی بهاره آب است که به نام رود شور به خاک افغانستان می‌ریزد.
به غیر از شمال و شرق بخش قائن که کوهستانی است سایر نقاط خواف زمین هموار است و بواسطه وزش بادهای شدید مخصوصاً در فصل بهار و پاییز غبارآلود و پر گردو خاک است.
تقسیمات شهرستان خواف
خواف از چهار بخش به نامهای بالاخواف، میان خواف، پایین خواف و جلگة زوزن تشکیل شده است که جمعاً دراری 98 آبادی بزرگ و کوچک است.
شهرستان فردوس
فردوس موقعیت:
فردوس جنوبی‌ترین شهرستان استان خراسان رضوی است. که از شمال به شهرستان گناباد، از غرب به استان یزد، از جنوب و شرق به استان خراسان جنوبی محدود می‌شود.
فردوس آب و هوا
هوای شهرستان فردوس در بخش حومه و دهستانهای مصعبی، برون، مهویه، معتدل است و در بخشهای بشرویه و طبس گرم است.
شهرستان فردوس رودخانه دائمی ندارد. اساساً آبش از قنات تأمین می‌شود. دو رودخانه فصلی یخاب و بشو از کوههای بشرویه سرچشمه می‌گیرند و چند ماهی در سال بیشتر آب ندارند.
فردوس ارتفاعات:
حد فاصل گناباد و فردوس یک رشته ارتفاعات است که در نقاط مختلف اسامی خاص خود را دارد. مانند کوه سیاه، کوه عبدلی و کوه شش تو. رشته ارتفاعات کلات در شمال و شمال شرق فردوس قرار دارد. ارتفاعات دیگری در شمال و شرق و غرب طبس وجود دارد. این رشته کوه هم اسامی مختلف در نقاط مختلف دارد مثل کوه گلستانه در دستگردان، شتر کوه در دهستان کریت، و اسد آباد در غرب فردوس
فردوس معادن
معدن روی در جنوب فردوس، معدن گوگرد در اطراف چشمه آب گرم، معدن آهن در کوههای یخاب و کلات، معدن نفت بین قلعه هور و نصر آباد و دستگردان وجود دارد.
تقسیمات شهرستان فردوس
شهرستان فردوس به سه بخش به نام حومه، بشرویه و طبس تشکیل شده است. جمع شهرکها و روستاهای این منطقه به بیش از 453 می‌رسید. که در روزگار حاکمیت آخوندها بسیاری از روستاییان ناگزیر از ترک خانه و کاشانه شده و به خوش نشینهای حاشیهٴ شهرها تبدیل شده‌اند.
شهرستان گناباد
گناباد را گوناباد، گنابد و جنابذ یا جنابد نیر خوانده‌اند. همچنین نام سابق این شهر را «جونمید» گفته‌اند.
بنای شهر گناباد را به دوران هخامنشیان نسبت می‌دهند. قرائنی که برای این ادعا می‌آورند قابل‌توجه است: قبر پیران ویسه، قلعه فرود، و قلعه رستم و روستای معروف پشنگ.
شهرستان گناباد موقعیت
شهرستان گناباد از شمال به شهرستانهای رشتخوار و مه ولات و خلیل آباد، از شرق به استان یزد و از جنوب به شهرستان فردوس و از شرق به شهرستان خواف محدود می‌شود.
گناباد، آب و هوا
آب و هوای منطقه گناباد بستگی به دوری و نزدیکی به ارتفاعات متغیر است. در جنوب غربی‌منطقه کوهستانی و معتدل است. در شمال شرقی جلگه است و به کویر می‌رسد و هوای گرم دارد. آب منطقه عموماً از قنات ها تأمین می‌شد. هر چه به سمت کویر نزدیکتر می‌شویم آب شور می‌شود. حاشیهٴ کویر نمک مخصوصاً در دهستان لب کویر آبها عموماً شور است.
گناباد قنات ها
در بخش حومه گناباد قناتهای با طول 20 تا 30 کیلومتر و عمق نزدیک 100 تا 140 متر وجود دارد. حفر برخی از این قنات ها را به دوران پادشاهان هخامنشی نسبت می‌دهند.
ارتفاعات گناباد
رشته ارتفاعاتی از غرب این شهرستان به طرف شرق کشیده شده است که در هر بخش با اسمی شناخته می‌شود. از جمله: سیاه کوه، کوه میسور، به‌راه کوه، کوه چنگور، ترس کوه و کوه شتران. این کوهها عموماً در حد فاصل بین فردوس و بخش قائن تا گناباد هستند. کاخک زبیده، میان تکاب و بیدخت در دامنه شرقی این کوهها هستند.
گناباد رودخانه‌ها:
غیر از برخی آبر راههای فصلی، رودخانه مهمی در این شهرستان وجود ندارد. تنها رود این منطقه کالثور نام دارد که از کوه سرخ کاشمر سرچشمه گرفته و در کویر نمک می‌ریزد. آب آن برای کشاورزی هم مناسب نیست.
تقسیمات شهرستان گناباد:
از سه بخش تشکیل می‌شود، قسمت مرکزی، بجستان و کاخک. این شهرستان حدود 100 شهرک و روستا داشت.
شهرستان بردسکن
شهرستان بردسکن موقعیت: این شهرستان از شمال به بخش ششتمد و روداب از شهرستان سبزوار و از شرق به خلیل آباد و کاشمر، از جنوب به استان یزد و از غرب به استان سمنان محدود می‌شود.
بردسکن در دامنهٴ جنوبی کوه سرخ و کوه میش واقع شده است. هوای قسمت غربی این شهرستان گرم و سوزان است.
شهرستان بردسکن از سه بخش تشکیل شده و حدود 80 آبادی دارد. که در روزگار حکومت آخوندی بسیاری از این آبادیها متروکه شده و مردمانش در حاشیهٴ شهرهای بزرگ خوش نشین شده و روزگار سختی دارند.
شهرستان خلیل آباد
خلیل آباد – موقعیت
شهرستان خلیل آباد از شرق به کاشمر و مه ولات و از جنوب به بخش بجستان از شهرستان گناباد و از غرب به شهرستان بردسکن و استان یزد محدود می‌شود.
شهرستان خلیل آباد بخشها و روستاها
این شهرستان از دو بخش شش تراز و رستاق تشکیل شده است و بیش از 21 آبادی بزرگ و کوچک را شامل می‌شود.
خلیل آباد آب و هوا
بسته به دوری و نزدیکی به ارتفاعات آب و هوای این شهرستان متغیر است. آب و هوا در جلگه گرمسیری و در دامنهٴ ارتفاعات معتدل است. رودخانهٴ شش تراز تنها رود این شهرستان است، علاوه برآن آب مردم از چشمه سارها و قنات ها تأمین می‌شد.
خلیل آباد نامی برای شهرها و آبادیهادیگر
خلیل آباد نام بسیاری از دهات و شهرکهای دیگر هم هست از جمله:
خلیل آباد در دهستان بربرود الیگودرز
خلیل آباد دهی در دهستان چاپلق الیگودرز
خلیل آباد دهی از دهستان خسویه بخش داراب در فسا
خلیل آباد دهی از دهستان جوخواه در طبس
خلیل آباد دهی از دهستان مرکزی بخش فریمان مشهد
خلیل آباد دهی از دهستان آزادوار بخش جغتای سبزوار
خلیل آباد دهی از بخش زرین آباد ایلام
خلیل آباد دهی در بخش کنگاور
خلیل آباد دهی از دهستان زیدآباد در سیرجان
خلیل آباد دهی از دهستان محمدآباد سیرجان
خلیل آباد: دهی در حومه رفسنجان
خلیل آباد دهی از دهستان هیر در اردبیل
خلیل آباد دهی از دهستان بالاخواف تربت حیدریه
شهرستان رشتخوار:
شهرستان رشتخوار که در گویش محلی رشخوار هم گفته می‌شود از شمال و شمال شرقی و غربی به تربت حیدریه و از جنوب غربی و جنوب به گناباد و از شرق و جنوب شرقی به خواف محدود می‌شود. شهرستان رشتخوار دارای 2172 هکتار زمینهای عرصه جنگلی و 5 هکتار فضای سبز می‌باشد. این شهرستان دارای آب و هوای خشک و کویری بوده و فاصله آن با مشهد مرکز استان خراسان رضوی حدوداً 200 کیلومتر است.
شهرستان رشتخوار شامل 70 روستا، مزرعه، آبادی در دو بخش و 4دهستان است.
بخش مرکزی شامل دهستان رشتخوار و آستانه و بخش جنگل شامل دهستان جنگل و شعبه است.
رشتخوار - کوهها و رودها: ارتفاعات جنوبی جلگه زاوه به‌نام کوه دو شاخ و با خزر از شمال غربی به جنوب شرقی شمال دشت رشتخوار قرار گرفته و ارتفاعات خواف جنوب دشت را احاطه نموده و دشت معمور رشتخوار را در میان گرفته‌اند حال آن که منطقه صحرایی و خشک جنگل که وسعت قابل توجهی از مساحت شهرستان (نزدیک به 3/2) را تشکیل می‌دهد در جنوب غربی آن شکل متفاوتی با مناطق کوهستانی جلگه‌ای یاد شده دارد.
رشتخوار آب و هوا: این شهرستان آب و هوای خشک و کویری دارد.
تأثیر توده‌های باران زای غربی باعث ریزش باران در اواخر پاییز تا سراسر زمستان و اوایل بهار می‌گردد. در عین‌حال تاثیر نوع و جهت ارتفاعات نیز نقش قابل ملاحظه‌ای در نوع اقلیم منطقه بر عهده دارد، به‌طوری که جهت شمال غربی، جنوب شرقی ارتفاعات تا حد بسیار زیادی از شدت تاثیر توده‌های سرد شمالی کاسته است. در عوض خصوصیت دالانی دشت، باعث نفوذ هر چه بیشتر توده‌های باران زای غربی می‌شود.
رشتخوار پیشینهٴ تاریخی
آثار به جای مانده در قسمتهای مختلف این شهرستان، از دورهٴ خوارزمشاهیان، تیموریان و صفویه است.
شهرستان مه ولات
مه ولات موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی
مه ولات یکی از شهرستانهای استان خراسان رضوی به مرکزیت شهر فیض آباد است و از دو بخش مرکزی و شادمهر تشکیل شده‌است.
بخش مرکزی شهرستان مه ولات شامل دهستان مه ولات جنوبی به مرکزیت مهنه و دهستان حومه به مرکزیت عبدل آباد است.
بخش شادمهر شامل مه ولات شمالی به مرکزیت نوع آباد و دهستان ازغند به مرکزیت ازغند است
شهرستان مه ولات از شمال به تربت حیدریه، از شرق به رشتخوار و خواف، از جنوب به گناباد و از غرب به شهرستان خلیل آباد محدود است.
مه ولات آب و هوا و کوهها و رودها
جلگه و دشت مه ولات در اراضی شرقی کویر نمک و در قسمت جنوب غربی تربت حیدریه قرار گرفته و در سایه کوههای حصار رود معجن و ادامه کوههای قلعه جوق، بایگ سرخ آباد در شمال، کوههای ازغند، کوه سیاه، کوه فدافن در غرب مه ولات و کوه کبیر با جهت شمالی و جنوبی که حدفاصل جلگه‌های خواف و رشتخوار و گناباد به مه ولات پستی و بلندیهای این منطقه را تشکیل می‌دهند. شهرستان مه ولات رودخانه‌هایی دائمی دارد. از جمله رود حصار، رود معجن، رود سرخ آباد و کمال شور و از نظر اقلیمی منطقه‌یی گرم و خشک و بیابانی و کم باران است.
مه ولات با نامهای مختلف در تاریخ:
مه ولات را مه ولایت و محولات هم می‌نویسند. در متون قدیم با معانی مختلفی آمده است. از جمله آبادیها بهم پیوسته، ماه ولایت، ولایت ماه، و محو نمودن بت و بت پرستی در معنی آن گفته شده است. در کتاب تاریخ بیهقی، علی بن زید بیهقی از مکانی به اسم ولایت ماه نوشته است. فصیحی خوافی در سال 807 هجری قمری در کتاب مجمل خود نوشته است: «امرای تیمور تعدادی از اهالی محولات را قتل‌عام نمودند».
آثار باستانی و دیدنی در شهرستان مه ولات:
رباط زرنوخ: در ۳۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه به فیض آباد و در بخش مه ولات شمالی قرار دارد. بنا بر ویژگی‌های معماری قدمت این رباط به دوره صفویه می‌رسد.
مسجد جامع ازغند: در روستای ازغند از توابع دهستان ازغند بخش شادمهر و در فاصله ۳۲ کیلومتری شمال شهر فیض آباد واقع گردیده است. قدمت این مسجد به دورانهای ایلخانی و تیموری باز می‌گردد.
آرامگاه منسوب به شیخ ابوسعید ابی الخیر در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و ۷ کیلومتری فیض آباد در روستایی به نام (مهنه) قرار دارد که به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابو سعید ابی الخیر (پیر مهنه) است. وی از عارفان پرآوازه و بزرگ جهان تصوف قرن پنجم هجری است که در زاد بوم خود مهنه به خاک سپرده شد. مولف اسرار التوحید به صراحت محل دفن شیخ ابوسعید را میهنه خاوران ذکر کرده است که در حال حاضر این نقطه بیرون از مرزهای ایران است، اما نظر به ارادتی که اشخاص بسیاری به شیخ ابوسعید داشته‌اند در این امر مباهات نموده و محل آرامگاه وی را در مهنه شهرستان مه ولات می‌دانند.
کوه و آبادی ییلاقی اسفره (سبیره)
اسفره با نام محلی سبیره، نام آبادی و کوهی در غرب روستای دوغ آباد مرکز دهستان مه ولات شمالی است. کوه اسفره با ارتفاعی معادل ۱۱۸۸ در مغرب روستای دوغ آباد واقع شده‌است و از آن چندین رشته قنات سرچشمه می‌گیرد. مجموع این قنوات آبادی و باغستانی را به‌وجود می‌آورند که به آن سیبره یا اسفره می‌گویند. ناحیه منجل آباد که نزدیک قلعه یا تخت دختر است با باغ‌های بسیار انگور و انار از نقاط دیگر اسفره خوش آب و هواتر است.
بقایای قلعه چهل دختر
بر فراز ارتفاعات مشرف بر روستای احمد آباد شهرستان مه ولات قرار دارد. از خیل ابنیه فضای داخلی این قلعه که در قرون و سده‌های گذشته وجود داشته خبری نیست اما بقایای معماری آن منحصر به حصارهای سنگی در نمای بیرونی بنا است. این قلعه فاقد احتمالاً جزء قلاع اسماعیلیه در این منطقه بوده که به تدریج متروک و ویران شده است.
رباط خیرآباد
از توابع دهستان مه ولات جنوبی بوده و در فاصله ۲۱ کیلومتری شهر فیض آباد قرار دارد. با استناد به کتیبه گچبری شده بنا تاریخ ساخت این رباط به سال ۱۰۵۵ ه. ق بازمی‌گردد. همه این بناها متعلق به دوره صفویه می‌باشند.
دشت دانیال
این دشت وسیع دارای آبادی و قناتی است که پشت کوه اسفره قرار دارد و آب فراوانی دارد. بنا بر اقوال نام این دشت از این‌رو دانیال است که دانیال نبی مأمور آب دهی و پاکی آن بوده‌است. همچنین واژه اسفره به الهه بزرگ آب آناهیتا که یاری دهنده زنان در مذهب زرتشت بوده گفته می‌شده است.
آب انبار همت آباد
این بنا در روستایی به همین نام از توابع بخش مرکزی مه ولات و به فاصله ۱۴ کیلومتری شمال غرب شهر فیض آباد قرار گرفته‌است.
رباط زرمهر
این رباط در روستایی به همین نام از توابع بخش فیض آباد قرار دارد و بر اساس ویژگی‌های معماری متعلق به دوره قاجار است. این رباط وسعتی معادل ۶۰۰ متر مربع و زیر بنایی حدود ۴۵۰ متر مربع دارد. نمای بیرونی رباط زرمهر بسیار ساده و فاقد هر گونه عنصر تزئینی است.
رباط میاندهی
در میان روستای میاندهی واقع در ۲۳ کیلومتری جنوب شهر فیض آباد قرار دارد. بنا بر شواهد در دوره صفویه بنیاد شده است. این بنا با وسعتی معادل ۳۰۰ متر مربع، از نوع کاروانسراهای سرپوشیده زمستانی فاقد حیاط می‌باشد. نمای بیرونی آن ساده و بدون تزئینات بوده و دارای ۹ حجره است.
پل علی آباد
پل تاریخی علی آباد در روستایی به همین نام از توابع دهستان ازغند و در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال سه راهی شادمهر قرار گرفته‌است. پل علی آباد دارای ۵ دهانه است.
