استان مرکزی

  

از شمال به استانهای تهران، البرز و قزوین، و از شرق به استانهای تهران، قم و اصفهان از غرب به استان همدان، از جنوب به استانهای لرستان و اصفهان محدود است.

 

با وسعت ۲۹٬۵۳۰ کیلومتر مربع حدود ۱، ۸۲ درصد از مساحت کل کشور را دارد. 

 

استان مرکزی دارای ۱۲ شهرستان، ۲۳ بخش، ۳۲ شهر، ۶۶ دهستان است. شهرستانهای آن عبارتند از: محلات، اراک، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب. 

 

زبان مردم استان مرکزی فارسی است. در برخی مناطق این استان مردم آن به زبان ترکی محلی سخن می‌گویند. در مناطق غربی و جنوبی استان و در مرز لرستان، زبانهای لکی و لری رایج می‌باشد. مردم دلیجان و محلات به زبان راجی که ریشه در زبان مادی دارد حرف می‌زنند. 

 

اکثر اهالی استان مرکزی مسلمان و شیعه هستند و مسیحیان ارمنی و زرتشتیان و تعداد کمی یهودی اقلیتهای مذهبی این استان را تشکیل می‌دهند. 

 

استان مرکزی به‌دلیل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، با حاشیه مرکزی ایران و نزدیکی با مناطق حوض سلطان، کویر میقان و دریاچه نمک که کویری است دارای آب و هوایی متنوع است. به‌طور کلی 3نوع آب و هوا در این استان وجود دارد:
1- آب و هوای نیمه بیابانی در مناطقی چون ساوه و زرندیه
این مناطق به نسبت سایر قسمتهای استان به‌دلیل واقع شدن بین کوهستان و بیابان، از خاک و زمین کشاورزی مناسب و آب کافی بهره می‌برند.
2- آب و هوای معتدل کوهستانی همراه با زمستان سرد و تابستان معتدل تقریبا ًنیمی از استان شامل شهرستانهایی مانند اراک، خمین، تفرش و محلات را در برمی‌گیرد. به‌دلیل خاک مناسب، بیشتر مراتع استان مرکزی در این مناطق وجود دارد و امکان زراعت دیم را به کشاورزان می‌دهد.
3- آب و هوای سرد کوهستانی با زمستانی سرد و برفی و تابستانی خنک در محدوده‌های جغرافیایی شهرستان شازند 

 

جهت کلی کوههای استان مرکزی از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. رشته کوههای استان مرکزی، دو گروه هستند:
رشته‌ کوه‌ البرز در شهرستانهای کمیجان، تفرش و قسمتهایی از ساوه و دیگری رشته کوه‌ زاگرس در جنوب استان و در شهرهای شازند و خمین قرار گرفته است. مهمترین کوههای این استان، کوه راسوند در جنوب شازند و سفید خانی در جنوب اراک قرار دارند. قله شهباز با ۳۳۸۸ بلندی، در کوه‌های راسوند بلندترین کوه استان محسوب می‌شود. 

 

چشمه‌های موجود در استان عبارتند از: چشمه عمارت، چشمه عباس آباد، چشمه‌ پنجعلی، چشمه ‌اسکان، چشمه ‌انجدان، چشمه‌ محلات، چشمه‌سنگستان و چشمه بلقلو 

 

مهمترین رودهای استان مرکزی عبارتند از:
1-رودخانه قره‌چای: به نامهای قره سو، زرین رود، شراء و چراء هم نامیده می‌شود. با طول 540کیلومتر که از کوههای سر بند همدان سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شرق ساوه، در محل پل دلاک به قم‌رود، و نهایتاً به دریاچه نمک می‌ریزد.

2- قم‌رود: به آن اناربار هم می‌گویند. با طول 288 کیلومتر که سرچشمه آن کوههای خوانسار، گلپایگان و کوههای لرستان می‌باشد. در خمین شاخه‌ای به آن افزوده می‌شود. این رودخانه با عبور از محلات در نزدیکی دلیجان به سمت قم منحرف شده و با رودخانه قره‌ چای در پل دلاک یکی شده به مسیله (دریاچه نمک) می‌ریزد.

3-رود قره‌ کهریز: از کوههای قره کهریز و کوههای تفرش سرچشمه گرفته، پس از مشروب کردن روستاهای اطراف اراک به کویر میقان می‌ریزد. این رودخانه فصلی می‌باشند و در تابستان خشک می‌شود.

رود شهرآب: این رود از کوههای تفرش سرچشمه می‌گیرد.
دشتها و بیابانها: دشت‌های حاصلخیزی هم‌چون دشت فراهان، دشت شازند، دشت ساوه و دشت زرند در این استان قرار دارند. پست‌ترین نقطه استان دشت مسیله می‌باشد که ارتفاع آن 790 متر بلندتر از سطح دریاست. 

 

1-تالاب میقان: دریاچه میقان در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان از نقاط دیدنی استان به‌شمار می‌آیند. مساحت آنگاه تا 110کیلومتر مربع تغییر می‌یابد ولی آب آن شور است. به‌دلیل زمستانهای معتدل زیستگاه پرندگان مهاجر می‌باشد.

2-دریاچه خورهه: این دریاچه دائمی و خود جوش و از معدود دریاچه‌های معدنی استان مرکزی است.

3-دریاچه قاسم آباد: در غرب خنداب، به‌دلیل کمبود میزان بارندگی گاهاً خشک می‌شود. وسعت آن تا سه کیلومتر متغیر است و محل تجمع پرندگان مهاجر در فصل زمستان است. 

 

مهمترین غارهای آن عبارتند از:
1ـ غار شاه زند (کیخسرو) که در قله کوه با ارتفاع 2890متر می‌باشد و از دیر باز مورد ستایش و تقدس زرتشتیان بوده است.

2ـ غار سوله خونزا: که از دالانی بطول 37متر و عرض 5/1متر تشکیل شده و در کوههای شمس‌آباد قرار دارد.

3ـ غار قلعه‌ جوق (مقبره) : که به دست انسان و برای تدفین اموات در زمان زرتشتیان ساخته شده است. برای رفتن به غار باید از یک نردبان 16 پله بالا رفت.

4ـ غار هیزج: در دامنه کوه قوزی قشلاق قرار دارد. داخل آن آب انبار بزرگی وجود دارد. در زمان جنگ‌ها از آن به‌عنوان پناهگاه مردم استفاده می‌شده است.

غارهای آنجدان، غار چال نخجیر در دلیجان، غار وفس، و... از جمله دیگر این غارهای معروف این استان می‌باشد. 

 

قلعه تاریخی مستوفی الممالک، خانه معتمدالایاله در شهرستان آشتیان، مسجد و مدرسه سپهداری، حمام تاریخی و موزه چهارفصل، بازار اراک، چشمه چپقلی در شهرستان اراک، مناره و مسجد جامع ساوه، قلعه دختر (ساوه)، پل سرخده، کاروانسرای باغ شیخ، تپه تاریخی آوه، امامزاده سید اسحاق در شهرستان ساوه، سر ستونهای آتشکده خورهه، غار آزادخان، چشمه وزوان، مسجد جامع محلات در شهرستان محلات، غار چال نخجیر، کاروانسرا و پل شاه عباسی در دلیجان 

 

استان مرکزی تا سال 1329خورشیدی شامل شهرهای تهران، قزوین، ساوه، قم، اراک و کاشان، دماوند و محلات بود. در سال ۱۳۵۶با جدا شدن از استان تهران نام استان مرکزی بر آن نهاده شد و شهر اراک به‌عنوان مرکز این استان معرفی شد.

1- مادها: آریاییها که ساکن ایران شدند متشکل از سه طایفه یا قوم بودند. پارسها در مناطق جنوبی کشور، پارتها در قسمت شرقی ایران و مادها در مرکز و غرب ایران ساکن شدند.

سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم شده بود:1- ماد کوچک که همان هگمتانه یا همدان پایتخت مادها بود. 2- ماد بزرگ شامل همدان، ری و استان مرکزی 3-استان اصفهان.

آثار تاریخی این دوران بر اثر حوادث تاریخی طی زمان در استان مرکزی از بین رفته است. تنها نشان باقیمانده از این دوران زبان تاتی یکی از شاخه‌های زبان مادها است که هم‌اکنون در (منطقه وفس) در کمیجان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2-هخامنشیان: به‌نوشته هرودت در دوران هخامنشیان سرزمین ‌ایران به بیست ساتراپ تقسیم می‌شده ‌است که در سنگ نبشته‌های بیستون نیز از آن یاد شده است. استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از (ساتراپ دهم) بوده که ری و همدان را نیز شامل می‌شده است.

3- بعد از اسلام:
هنگام فتح ایران توسط اعراب، نام جبال توسط اعراب به کوهستانهای غرب ایران نسبت داده شد که این نام شامل استان مرکزی هم می‌شد.

در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به‌معنای عراق غیرعرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند که شامل مناطق همدان، ری و اصفهان می‌شد.