استان همدان

استان همدان از شمال به استانهای زنجان و قزوین، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزی و از غرب به استان کرمانشاه و قسمتی از استان کردستان محدود می‌باشد.

همدان در دره وسیعی واقع شده که تقریباً تمام اطراف آن کوههای بلند قرار دارد و بلندترین آنها کوه معروف الوند است.

نامهای استان همدان:

نام همدان در زمان اولین حاکم آشوری، ”امدانه“ بود. هرودت مورخ یونانی نام همدان را اکباتان و در زمان هخامنشیان نام آن هگمتانه به‌معنی ”محل اجتماع“ نامیده شد.

نام هگمتانه در دوران ساسانیان به اهمتان، اهمدان و سپس به همدان تغییر یافت.

استان همدان، مساحت:

با وسعت ۱۹٬۴۹۳ کیلومتر مربع، بیست و سومین استان کشور از لحاظ مساحت بحساب می‌آید.

استان همدان، تقسیمات ‌کشوری:

همدان در سال ۱۳۵۲ با جدا شدن از استان کرمانشاه، تبدیل به استان شد. استان همدان 9 شهرستان، 27 شهر و 25 بخش تشکیل شده است.

شهرستانهای استان همدان عبارتند از: همدان، اسدآباد، بهار، تویسرکان، رزن، فامنین، کبودرآهنگ، ملایر، نهاوند، و مرکز آن شهرستان همدان می‌باشد.

استان همدان، دین و مذهب:

مذهب عموم مردم شیعه می‌باشد.
استان همدان، زبان گفتاری:
زبان اکثریت مردم استان همدان فارسی است. اما به‌دلیل مجاورت با استانهای دیگر، در قسمت شمال و غرب استان، زبان ترکی، در قسمتهای ملایر و نهاوند زبان لر و لک و در قسمتهایی که با استانهای کرمانشاه و کردستان همجوار است زبان کردی نیز رایج است

استان همدان، آب و هوا:

استان همدان در ارتفاعات قرار دارد و در شمال شرق و شمال استان دشتهای وسیعی وجود دارد که میدان عمل بادهای شدید می‌باشند. مجاورت این دشتها با نواحی مرتفع و کوهستانی باعث تولید بادهای شدیدی در سطح استان می‌شود. از طرفی به‌دلیل دوری از دریاها، وجود چشمه سارها، و... این استان دارای آب و هوایی متغیر است. آب و هوای این استان در زمستانها سرد و پر باران و برف و در تابستانها معتدل می‌باشد.

استان همدان، کوهها:

جهت ارتفاعات استان همدان، عمدتاً شمال غربی به جنوب شرقی است و کوههای آن در شمال، مرکز و جنوب آن قرار گرفته‌اند:

1-ارتفاعات شمالی:

در قسمت شمال شرقی استان در شهرستان رزن، سلسله جبال خرقان قرار دارد که مرز بین استان همدان و استان قزوین را تشکیل می‌دهند.

2- ارتفاعات میانی:

شامل سلسله کوه‌های الوند با ارتفاع 3574 متر، مهمترین کوه استان همدان است که به موازات ارتفاعات شمالی، از کوه چهل چشمه کردستان شروع و در شرق استان به بلندیهای راسوند در استان مرکزی متصل می‌شود. این کوه در جنوب شهرستان همدان واقع شده و حد طبیعی بین این شهرستان و تویسرکان می‌باشد.

۳- ارتفاعات جنوبی:

جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند. مرز بین استانهای همدان ولرستان و از رشته کوه‌های زاگرس محسوب می‌شوند. قله ورخاش با ارتفاع ۳۶۳۹ متر بلندترین ارتفاع آن محسوب می‌شود.
دیگر ارتفاعات مهم استان عبارتند از: لشگر (در جنوب شرقی ملایر)، آلما بلاغ (در حد فاصل اسدآباد و بهار)، کوه بوقاطی (در بخش کبودر آهنگ)، گرو یا گری (در جنوب نهاوند) و سیاه دره (در تویسرکان)

استان همدان: رودها:

رودهای استان همدان را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

1ـ رودهای شمال و شرق ارتفاعات الوند

الف. رود تلوار:

این رود از ارتفاعات کوه سفید در استان غرب استان سرچشمه می‌گیرد و جزء شاخه‌های رود فزل اوزن می‌باشد.

ب. قره چای:

یا سیاه رود که در بعضی نقاط استان به قوری چای نیز معروف است از ارتفاعات گردنه زاغه و یال دره بین ملایر و همدان سرچشمه می‌گیرد و بسوی امزاجرد روان می‌شود در آنجا شاخه پر آبی که از اتصال رودهای خاکو، دره مراد بیگ، و فرجین، سیمینه رود و قره چای نامیده می‌شود. این رود در نهایت از همدان خارج و به دریاچه قم (حوض سلطان) وارد می‌شود.

2ـ رودخانه‌های جنوب و جنوب غرب ارتفاعات الوند:

مهمترین آنها عبارتند از:
الف. گاماسیاب (گاماساب) :
این رود از جنوب غرب شهرستان نهاوند سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از دشت نهاوند در کنار روستای لیلی یادگار شاخه رود ملایر را دریافت می‌کند. در کنار روستای گردیان، قلقل رود از تویسرکان بدان متصل می‌گرد‌د. گاماساب از شاخه‌های اصلی رود کرخه است که النهایه به خلیج فارس وارد می‌گرد‌د.

ب. قلقل رود:
سرچمشه اصلی آن از دامنه‌های جنوبی الوند می‌باشد که رود سرابی (از کلاه قاضی)، سرکان رود (از ارتفاعات سرکان)، کرزان رود (از دره‌های کشانی) پس از پیوستن به‌هم این رود را تشکیل می‌دهند.

ج. رود ملایر (حرم آباد) :
از ارتفاعات جنوب شرقی ملایر سرچشمه گرفته و بسوی ملایر جاری می‌شود. سپس از طریق نهاوند به گاماسیاب می‌ریزد.

هـ. خرم رود:
از دره‌های شمال شرقی آبادی شهرستانه سرچشمه می‌گیرد و از تویسرکان خارج می‌شود.

دریاچه استان همدان:

تنها دریاچه استان، دریاچه سد اکباتان است که در 9 کیلومتری جنوب شرقی شهر همدان واقع شده است. وسعت این دریاچه حدود 60هکتار و عمق آن بین 18 و 32 متر گزارش شده است.

استان همدان، کشاورزی:

استان همدان به‌دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، کیفیت مناسب آب و هوا و خاک مناسب، دارای قابلیت تولیدی در زمینه محصولات کشاورزی است. محصولات استان عبارتند از: گردو، سیر، سیب زمینی، انگور، شلیل، قارچ خوراکی، آلو، هلو، آلبالو، سیب و زعفران می‌باشد. گیاهان دارویی شامل: رازیانه، کالاندولا یا گل همیشه بهار، آویشن و گشنیز هم کشت و تهیه می‌شود.
استان همدان، صنایع دستی:
از جمله صنایع دستی استان همدان، از صنعت سفالگری، مبل و منبت کاری، مرواربافی یا سبد بافی، سفالگری، لالجین و چرم سازی می‌توان نام برد

استان همدان، معادن:

معادن استان همدان عبارتند از: معادن سیلیس، فلدسیات، لاشه آهکی، سنگ آهن، یگماتیت، میکا، آندالوزیت، گارنت، انواع گرانیتها، پوزولان، پوچه معدنی، دولومیت، تراورتن، تالک شن و ماسه و لاشه ساختمانی، معدن یاقوت کبود

استان همدان، اماکن تاریخی:

اماکن تاریخی استان همدان شامل: کتبیه‌های گنجنامه در همدان، مقبره هگمتانه در همدان، تپه مصلحی در همدانی، آرامگاه ابو علی سینا در همدان، آرامگاه بابا طاهر عریان در همدان، مقبره استرومردخای در همدان، گنبد علویان در همدان، قبر اسکندر در خیابان نظر بیک نزدیک تپه هگمتانه، شیر سنگی در همدان برج قربان، قلعه دختر (قیز قلعه سی)، تپه هگمتانه و تپه پیسا

استان همدان، غارها:

غارها عبارتند از: غار علی سرد (علی صدر)، غار هیزج، غار دروه فراخ، غار سرد کوه، غار آق بابا، غار بگلیجه و غار برگ لیجه، غار تشهیر، غار گاوخانه و غار آزاد

استان همدان پیشینه تاریخی:

بنای اولیه شهر همدان را به دیااکو پادشاه ماد نسبت می‌دهند. او در این شهر کاخی به‌صورت هفت قلعه ساخت که آن را هگمتانه یا اکباتان به‌معنی محل اجتماع نامگذاری کرد.
در کتیبه تیکلات پالا سر اول (پادشاه آشور) نام همدان، آنادانا یا همدانا نوشته شده است.
شهر همدان در زمان بخت النصر ویران شد ولی داریوش کبیر آن را بازسازی کرد. در زمان اشکانیان که تیسفون پایتخت کشور بود، همدان پایتخت و اقامتگاه تابستانی اشکانیان بود.
بعد از اشکانیان، ساسانیان نیز قصرهای تابستانی خود را در این شهر بنا کردند. خرابه‌های باروی قلعه اشکانی بر فراز تپه مصلی و مجسمه سنگ شیر در یکی از دروازه‌های همدان از آثار همین دوره است.
نام هگمتانه در دوران ساسانیان به اهمتان، اهمدان و سپس به همدان تغییر داده شد.
همدان پس از جنگ نهاوند به‌وسیله قوای اسلام تصرف شد و در زمان دیلمیان لطمات فراوانی دید. در قرن ششم هجری، سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به همدان منتقل کردند و مدت پنجاه سال پایتخت سلجوقیان بود.
با حمله مغول، همدان به تصرف آنها درآمد و به ویرانه‌ای تبدیل شد. ششمین ایلخان مغول بایدوخان در این شهر تاجگذاری و شهر را آباد کرد.
در زمان تسلط تیموریان بر شهر ایران، بار دیگر همدان به‌وسیله تیمورخان خراب شد.
از اواسط قرن سوم علویان در همدان حکمرانی کردند. بنای گنبد علویان یادگار این دوره‌ است.
سپس به سال ۹۳۱ میلادی (۳۱۹ هجری) مردآویج، بنیان‌گذار سلسله آل زیار همدان را فتح کرد. مردآویج به‌خاطر قتل یکی از بستگانش توسط مردم همدان، همراه با تعدادی از سپاه دیلم، به غارت و قتل‌عام مردم همدان پرداخت.
در زمان سلاطین صفوی، این شهر مجدداً رونق پیدا کرد. پس از انقراض صفویه این شهر به تصرف عثمانی‌ها درآمد. ولی پس از شش سال، توسط نادر افشار، باز پس گرفته شد.
همدان در طول جنگ جهانی اول نیز به‌دلیل ویرانی‌های ناشی از جنگ و اشغال آن توسط قوای عثمانی و انگلیس و روسیه دچار قحطی دیگری شد که طی آن خسارات جدی به مردم این شهر وارد گشت.