امام سجاد(زین‌العابدین) در سال ۳۶ هجری در مدینه متولد شد.
در برخی اسناد تاریخی، روز پنجم ماه شعبان و در برخی دیگر روز ۱۵جمادی‌الاولی به‌عنوان روز تولد امام چهارم ذکر شده است. شهادت آن حضرت در سال ۹۵ هجری توسط خلیفه وقت ولیدبن عبدالملک صورت گرفت. دوران امامت وی ۳۵سال بود.
بنا بر روایات، مادر امام چهارم، که نامش ”شاه زنان“ معروف به ”بی‌بی‌شهربانو“ بود، همان دختر یزدگرد سوم پادشاه ایران بود که در جنگ اسیر شده و به‌عنوان کنیز به‌دست خاندان علی رسیده بود. حضرت علی او را به‌ازدواج امام حسین درآورد.
امام زین‌العابدین، چهارمین امام و پیشوای تشیع است که پس از امام حسین رهبری جنبش را به‌دست می‌گیرد. در دوران امامت ۳۵ساله خود شاهد مقاطع حساس و پرابتلایی از تاریخ اسلام بود. در واقعه کربلا او جوان ۲۴ساله‌یی بود که به‌شدت بیمار بود و به‌همین جهت از شهادت در امان ماند و باید که می‌ماند چون او بلافاصله پس از امام حسین، رسالت امامت را به‌عهده داشت. علی‌بن‌الحسین که به زین‌العابدین معروف است، شاهد زنده تمامی وقایع کربلا بود. گر چه وقتی همراه اسیران، او را به کوفه و شام منتقل می‌کردند، چند بار و از جمله در مجلس ابن زیاد در کوفه در معرض شهادت قرار گرفت. ابن زیاد گفت چرا او زنده مانده و فرمان قتلش را داد که با فداکاری شجاعانه زینب، مجبور به عقب‌نشینی شد و فرمان کشتن او را پس گرفت. اما در همین‌جا امام سجاد با وجود آن بیماری در برابر دژخیم قد راست کرده با شجاعتی چون پدرانش بانک برمی‌دارد:
«ای پسر زیاد به قتل تهدیدم می‌کنی و مگر ندانسته‌ای که بزرگی ما در شهادت ماست»؟
امام سجاد، آبدیده و برآمده از توفان کربلا، در مجلس یزید و رودرروی او خطبه افشاگرانه، تکان‌دهنده و تاریخی‌اش را ایراد می‌کند که یزید به‌ناچار دستور می‌دهد سخنان امام را با اذان نابه‌هنگام قطع کنند.
نکات برجسته در زندگی امام چهارم
امام پس از عاشورا رسالت زیر را در سرلوحه کار خود قرار می‌دهد:
۱- پیام عاشورا را به‌گوش وسیع‌ترین توده‌های مردم برساند.
۲- در شرایطی که سرکوب یزیدی و یأس و ناامیدی بر همه جا مستولی شده بود، شعله مقاومت و ایمان و امید را در مردم زنده نگه‌دارد.
۳- سازماندهی علنی و مخفی نهضت شیعه و هدایت آن را به‌پیش برد.
امام سجاد با برپاداشتن مجالس عزاداری برای شهیدان کربلا، سعی می‌کند این سنت را جا بیندازد و از این طریق به افشای مداوم حکومت یزید پرداخته و وقایع عاشورا را به آگاهی توده‌های وسیع جامعه می‌رساند و خیانت کسانی را که به امام حسین پشت کرده و به یاری‌اش برنخاستند هدف گرفته و رسوایشان می‌سازد. در همین رابطه بسیاری از دعاها و مرثیه‌هایی که از امام سجاد نقل شده دارای چنین مضمون اجتماعی و مبارزاتی است.
سپس امام بر حسب شرایط و نیازهای روز، ۲محور دیگر رسالت خود را به‌طریق زیر دنبال می‌کند:
۱- خنثی‌کردن و مقابله با روحیه و موج یأس و شکست که انبوهی عناصر درهم‌شکسته و تسلیم‌طلب، با دستاویز قرار دادن پایان حزن‌انگیز حماسه عاشورا و شهادت تمامی یاران امام حسین، به چنین موجی دامن می‌زدند و از این طریق نهضت حسینی را زیر سؤال می‌بردند و متقابلاً تمکین‌کردن از حکومت یزید و بنی‌امیه را مشروعیت می‌بخشیدند. این دسته متقابلاً پیروی از امام سجاد را نیز که مدافع سرسخت نهضت عاشورا بود، زیر سؤال می‌بردند. حضرت سجاد می‌خواست القائات اینها را که فضای عمومی را مسموم می‌کردند، باطل کند.
امام سجاد در قبال چنان رویکردهایی می‌بایستی متقابلاً موج عمیق اعتراضی علیه یزید و امویان و جنبش خونخواهی از شهیدان کربلا را که هر روز بیشتر اوج می‌گرفت، سازماندهی و تقویت نماید. در همین زمینه حضرت با سلیمان بن‌صرد، سازمانده شیعیان کوفه ارتباط داشت و آنها را تأیید و تقویت می‌کرد.
در سال ۶۳ هجری بعد از لشکرکشی یزید به مدینه و مکه و در شرایطی که او همه را مجبور به بیعت با خود کرد، امام سجاد تن به بیعت او نداد و یزید هم که تجربه تلخ بیعت اجباری گرفتن از امام حسین را داشت، بدون این‌که بیعتی از امام بگیرد او را رها کرد.
کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه نفیسی شامل یک سری آثار به‌جامانده از امام چهارم است که در ردیف نهج‌البلاغه از گرانبهاترین گنجینه‌های شیعه به‌حساب می‌آید. امام سجاد، خود عارفی شوریده بود که انبوه مناجات‌ها و دعاهای سراسر حکمت و عرفانش در صحیفه که نشان‌دهنده نحوه برخورد توحیدی با مسائل مختلف است، گردآوری شده است. این دعاها به‌نوبه خود در زنده نگه‌داشتن جنبش و پالایش فردی و اجتماعی در شرایطی که موج بدترین شقاوت‌ها همه جامعه را فراگرفته بود، بسیار کارساز بود.
امام چهارم به‌خصوص با داشتن خصوصیات برجسته مهر و وفا و رأفت نسبت به توده‌های مردم، محبوبیت بسیاری داشت. همین مقام و منزلت او نزد توده‌ها موجب وحشت خلیفه وقت ولیدبن عبدالملک شد و اقدام به شهادت امام کرد. بدین ترتیب ادامه راه به فرزند بزرگوار وی، امام محمد باقر محول گردید. مرقد امام سجاد در مدینه است.
از دعاهای امام چهارم درباره مجاهدان و رزم‌آوران
«بار خدایا بر یاران و یاری‌کنندگان محمد درود فرست. آنان که حق یاری و همراهی او را به تمام و کمال به‌جا آوردند و در یاری‌کردن، از آزمایش‌ها و ابتلائات، سرفراز بیرون آمدند و به‌سوی او شتافتند. آنان برای پاسخ‌دادن به ندای او بر یکدیگر پیشی گرفتند و آنگاه که پیام حق‌طلبانه او را شنیدند از همسران و فرزندان خود دل کندند و در راه تحقق هدف‌ها و آرمان‌های او به‌راه شتافتند و دعوت او را پاسخ مثبت گفتند. خدایا بر محمد و آل او رحمت فرست و رزمندگان او را هنگام برخورد با دشمن از فکر دنیای فریبنده و گول‌زننده تهی کن. اندیشه‌های گمراه‌کننده مال و منال دنیوی را از دلهای‌شان بزدای و بهشت خود را نصب‌العین‌شان ساز. مبادا که هیچ‌یک از این رزمندگان، آهنگ روی‌برگرداندن از دشمن کند و مبادا که به‌خیال فرار از هماوردی در برابر اردوی دشمن بیفتد. خدایا دشمنان‌شان را در‌هم‌بشکن و چنگ قدرت دشمن را از ایشان کوتاه کن. اسلحه را از دشمن دریغ کن و بین دشمن و سلاحش جدایی بیفکن. روحیه دشمن را ضعیف کن و میان دشمنان و زاد و توشه و تدارکات‌شان فاصله بیفکن. افراد دشمن را در راه‌ها سرگردان‌ساز و از مقصدی که دارند آواره و گمراه کن. هر گونه کمک را از این دشمن دریغ کن. از تعداد و شماره‌اش بکاه و در دل او ترس بینداز. دست‌های مزدوران دشمن را از گشودن بازدار و زبان‌شان را از گفتار فروبند. پـرودگارا! نیروی نگاهبانان قلمرو توحید را افزون کن، سلاح‌شان را کارآیی و برندگی ببخش، سامان و سازمان‌شان را حراست کن، صفوف‌شان را از نفوذ دشمن بازدار، و گروه‌شان را پیوند و انسجام بخش».
دعـای امـام زین‌العـابـدین در روز عرفه(از صحیفه سجادیه)
خداوندا تو در هر دوران و زمانه‌یی آیین خود را به‌وسیله راهبری به‌اثبات می‌رسانی و او را شاخص راه و چراغ راهنما قرار می‌دهی. او کسی است که رشته راهگشایی‌اش بر رشته هدایت تو منطبق است و تو او را وسیله کسب رضا و خشنودی خودت قراردادی، اطاعتش را بر همگان واجب کردی و نافرمانیش را نهی کردی. پروردگارا تو امر کرده‌ای که فرمانش اطاعت شود و نهی‌اش پذیرفته گردد. کسی بر او پیشی نگیرد و از او باز‌پس نماند. چرا که او حافظ پناهجویان، پناهگاه مؤمنان، ریسمان مستحکم نیازمندان و روشنایی‌بخش جهانیان است. یعنی کسی است که به بهترین وجه، راه و کجی‌های آن را می‌شناسد.
بارالها او را قادر کن تا شکرگزار نعمتت باشد و به ما نیز این توانایی را هم‌چون او عطا کن. خدایا از جانب خودت به او اقتداری عطا نما و فتح و پیروزی را با خون‌ریزی هر چه کمتر نصیب وی گردان. او را با ستاد مقتدرت یاری کن. پشتش را محکم و بازوانش را قدرتمند نما. او را با چشمان خودت حفظ کن و تحت حفاظت خودت بگیر و با فرشتگانت او را یاری کن. خدایا با ارتش همیشه پیروزت او را یاری و مدد نما.
